Rejon Janiszewa wyróżnia się starym osadnictwem, świadczy o tym zachowany gród nad Wierzycą z IX–XI wieku, który prawdopodobnie był głównym ośrodkiem plemienia Wierzyczan. Mnich zwany Geografem Bawarskim w opisie grodów i ziem z 845 r. wymienia plemię Uerizane (z 10 civitates – grodami), co część badaczy tłumaczy jako Wierczanie lub Wierzyczanie (łac. Verizane, tj. plemię nad rzeką Wierzycą)[i]. W tradycji ludowej to miejsce jest określane jako: ‘Zamczysko’ lub ‘Szwedzkie Szańce’, gdyż kształtem przypomina zamczysko, czyli dawny gród lub szańce sypane przez wojska szwedzkie w XVII w. podczas pobytu na Pomorzu. W pobliżu tego miejsca nad Wierzycą leży Góra Palowa, stanowiąca miejsce straceń, szubienicę, na której dawniej stał słup z łańcuchami służącymi do skrępowania przestępcy[ii].
Miejscowości w tym rejonie pojawiają się w źródłach pisanych stosunkowo wcześnie. W 1245 r. osady o nazwach Pyrowice i Gdaniszów występują w wykazie wsi w ziemi gniewskiej terra gymeu, nadanych w 1229 r. przez księcia Sambora II cystersom z Oliwy, i należy je lokalizować w rejonie obecnego Janiszewka[iii].
Od 1282 r. na mocy układu w Miliczu osada Janisew wraz z ziemią gniewską terra gymeu przeszła w posiadanie zakonu krzyżackiego i została włączona do komturstwa gniewskiego z siedzibą komtura w grodzie Dybowo koło Gniewu, a następnie w zamku w Gniewie.
W czasach krzyżackich, na początku XIV w., w wyniku regulacji gruntów i nowego osadnictwa prowadzonego w oparciu o przepisy prawa chełmińskiego zakładano nowe wsie. W latach 1288–1299 została założona wieś Janiszewo (54 łany), lokowana przez mistrza krajowego Meinharda von Querfurt dla sołtysa Marcina Reuneckena. W 1302 r. sołtys Marcin Reunecken sprzedał ją Mikołajowi Hartmanowi za spłatę długu zaciągniętego u Krzyżaków. Pierwotną lokację i zmianę sołtysa potwierdził mistrz krajowy Konrad Sack w 1304 r. W wyniku pomiaru pól okazało się, że wsi brakują 3 łany i 4 morgi gruntu, chcąc to zrekompensować, komtur gniewski Jan Falkenstein w 1351 r. przyznał 2,5 łanu gruntu na nizinach (łęgach) in der Aue, przy granicach Garca i Walichnów, w tym 2 morgi dla sołtysa. Wieś wtedy liczyła 54 łany, w tym 45 obowiązanych do czynszu, a 5 wolnych należących do sołtysa[iv]. W 1423 r. sołtys Mikołaj darował (prywatna darowizna) 40 mórg łąki na nizinach cystersom pelplińskim. W 1444 r. wymieniana jest karczma we wsi, która funkcjonowała w następnych wiekach. W lokacji wsi potwierdzonej w 1304 r. ustalono obowiązek mielenia zboża w młynie krzyżackim w Gniewie.
W 1410 r. po bitwie grunwaldzkiej, w Gniewie, Janiszewie i okolicy pojawiły się wojska polskie, litewskie i tatarskie, podległe kasztelanowi kamieńskiemu Pawłowi z Szaradowa, staroście królewskiemu. Pozostające na tym terenie oddziały wojsk litewskich i tatarskich grabiły i napadały na okoliczne wsie i dobra kościelne, co wywoływało niezadowolenie z panowania polskiego. W październiku opuściły ten teren i ponownie wróciły tu rządy krzyżackie. W 1433 r. wieś została najechana przez husytów, którzy idąc z Gniewu do Pelplina, spowodowali wiele szkód.
W okresie krzyżackim Janiszewo tworzyło parafię z kościołem parafialnym, cmentarzem i 4 łanami gruntu przeznaczonego dla proboszcza. Parafia wchodziła w skład dekanatu tczewskiego, a od początku XV w. gniewskiego.
W 1454 r. rozpoczęła się wojna trzynastoletnia pomiędzy Polską a zakonem krzyżackim, przy znacznym udziale Gdańska i innych miast oraz szlachty pomorskiej, która spowodowała znaczne zniszczenia wsi wywołane rabunkami, kontrybucjami i przemarszami wojsk polskich, krzyżackich i zaciężnych z Czech. Na mocy pokoju zawartego w Toruniu w 1466 r. Pomorze Nadwiślańskie wraz z Janiszewem wróciło do Polski.
Po zawarciu pokoju toruńskiego w 1466 r. pomiędzy Polską a Krzyżakami Janiszewo wraz z pozostałymi ziemiami pomorskimi zostało włączone do Królestwa Polskiego. Pod względem administracyjnym należało do Prowincji Prusy Królewskie, województwa pomorskiego i powiatu tczewskiego, a własnościowo stanowiło dobra królewskie zorganizowane jako starostwa. Janiszewo było nadal wsią na prawie chełmińskim o powierzchni 54 łany, w tym 2,5 łanu na nizinach przy granicy Garca i Walichnów. Po 1466 r. jako wieś sołecka Janiszewo była przedmiotem odrębnych nadań, chociaż faktycznie wchodziła w skład dóbr starostwa gniewskiego. W pierwszej połowie XVI w. znajdowała się w posiadaniu biskupa włocławskiego i należała do klucza dóbr subkowskich, potem dzierżawił ją gen. Jan Henryk Dąbrowski, od ok. 1570 r. dzierżawcą był Samuel Łaski z małżonką, sekretarz królewski, który poddzierżawiał tę wieś innym użytkownikom; następnie dzierżawcą był Otto Medon, podkomorzy parnawski, z żoną Katarzyną Rape, od 1630 r. za zgodą króla Zygmunta III Wazy dzierżawcą został pułkownik Reinhold Rosen. Potem wieś została sprzedana i zamieniona na własność szlachecką, do 1696 r. była w posiadaniu Jana Wilhelma z Ludinghausen von Wolfa, który w 1685 r. dał ją w zastaw cystersom z Pelplina, a oni wydzierżawiali ją niejakiemu Rajkowskiemu, a w 1687 r. Abrahamowi z Gdańska. Potem posiadał ją Jan Wolf, a po jego śmierci ok. 1696 r. Janiszewo przeszło w posiadanie jego żony Marii Sybili z Kosputów. Od 1734 do ok. 1775 r. właścicielką była (?) Gralewska.
W latach 1655–1660 Janiszewo było doświadczone wojnami szwedzkimi. Liczne pobyty wojsk polskich, szwedzkich i zaciężnych spowodowały liczne straty ludnościowe i materialne, a znaczna cześć gruntów jeszcze przez kilka lat po wojnie leżała odłogiem.
Rozwijający się ruch reformacyjny zapoczątkowany przez Marcina Lutra spowodował, że w drugiej połowie XVI w. kościół w Janiszewie został przejęty przez nowych wyznawców. Wtedy parafia katolicka praktycznie nie funkcjonowała, a grunty parafialne przejęli miejscowi luteranie. W końcu XVI w., w wyniku działalności bp. H. Rozrażewskiego przywracano kościoły katolikom. Jednak kościoła w Janiszewie nie odzyskano, uległ on stopniowemu zniszczeniu, a ziemia parafialna jeszcze długo pozostała w posiadaniu miejscowych ewangelików. Teren dawnej parafii Janiszewo ok. 1570 r. włączono do parafii Lignowy.
W Janiszewie urodzili się Joachim Henryk Przebendowski (1675–1721), kapłan katolicki, późniejszy biskup łucki, oraz Piotr Przebendowski, późniejszy wojewoda malborski, synowie Joachima i Elżbiety. Urodzenie późniejszego biskupa zostało upamiętnione w miejscowej świetlicy wiejskiej.
W wyniku pierwszego rozbioru Polski w 1772 r. Janiszewo wraz z całym Pomorzem Nadwiślańskim zostało włączone do Królestwa Prus. Administracyjnie wchodziło w skład prowincji Prusy Zachodnie w Kwidzynie, gdzie znajdowała się siedziba kolegialnego organu władzy – Kamera Wojen i Domen, przekształcona w 1808 r. w Rejencję Zachodniopruską w Kwidzynie, oraz do powiatu starogardzkiego (Landkreis Preußisch Stargard) z siedzibą landrata w Starogardzie.
Janiszewo otrzymało nową zniemczoną nazwę: ‘Janischau’, później ‘Alt Janischau’.
W 1807 r., w okresie wojen napoleońskich Janiszewo i inne miejscowości przejściowo były pod władzą polskich oddziałów wojskowych dowodzonych przez gen. Jana Henryka Dąbrowskiego. Z Janiszewem związana jest taka informacja: Płk Dziewanowski niepotrzebnie udawszy się do Pelplina, dał się wypchnąć przez generała francuskiego na forpoczty na trakt tczewski i starogardzki. Posyłam mu rozkaz, aby wrócił do Janiszewa na tę stronę Pelplina dla nierozłączenia się z moją brygadą i dla dania odpoczynku przynajmniej na 24 godziny ludziom i koniom, z których od 1 stycznia kulbaki nie są zdejmowane[v], pisał 20 lutego w raporcie z Gogolewa gen. A. Kosiński do gen. Dąbrowskiego, przebywającego w Gniewie. Po zakończeniu wojen napoleońskich Janiszewo nadal pozostało w państwie pruskim. Władze pruskie, chcąc ratować kraj po niszczącej wojnie, wprowadzały wiele reform społecznych, gospodarczych i administracyjnych.
Dawne dobra królewskie (starostwa niegrodowe) i drobne dzierżawy przeszły w posiadanie króla Prus i były najczęściej wydzierżawiane osadnikom z Niemiec. Natomiast Janiszewo, jako własność prywatna w latach 1775–1786, było w posiadaniu Ignacego Piwnickiego, który zastawił wieś na znaczne pożyczki od cystersów z Pelplina, karmelitów z Gdańska i dominikanów z Tczewa. W 1777 r. dobra janiszewskie były wydane przez I. Piwnickiego cystersom pelplińskim na 18 lat za zaciągnięty dług. W 1782 r. rząd pruski odebrał dzierżawę cystersom pelplińskim, a na pokrycie procentów z udzielonej pożyczki pozostawił im grunty janiszewskie koło Garca (na nizinach). Wtedy wieś i grunty przeszły w posiadanie niemieckie. W 1872 r. jako właściciel występuje (?) Wachter.
Prawdopodobnie jeszcze w końcu XVIII w. na zachód od Janiszewa, przy drodze do Pelplina, została założona nowa osada o bliźniaczej nazwie ‘Neu Janischau’ (Nowe Janiszewo), co wiązało się z postępującym osadnictwem niemieckim na terenie Pomorza Nadwiślańskiego.
W tym samym czasie na wschód od Janiszewa, na prawo od skrzyżowania drogi do Brodów i Kursztyna, powstał folwark Ferstenthal. Było to samodzielne większe gospodarstwo, położone na pustym, dotychczas niezagospodarowanym terenie w granicach administracyjnych Janiszewa. W 1903 r. folwark Ferstenthal należał razem z dobrami Janiszewo do Adolfa Mendrzika.
Po 1815 r. Janiszewo, a potem także Janiszewko i Ferstenthal należały do: obwodu rejencyjnego w Gdańsku (Regierungsbezirk Danzig), powiatu kwidzyńskiego (Landkreis Marienwerder), urzędu obwodowego (Amtbezirke) w Brodach (Amtsbezirk Brodden). Janiszewko tworzyło gminę (Gemeinde Neu Janischau), którą kierował sołtys (Schulze), a Janiszewo i Ferstenthal obszar dworski (Gutsbezirk Alt Janischau).
Pod względem kościelnym wszystkie miejscowości należały do katolickiej parafii Lignowy (Parochialis Lebnow) w dekanacie gniewskim (Decanatus Mewensis) oraz do gminy ewangelickiej w Rudnie (Rauden), należącej do superintendentury w Tczewie (Dirshau).
W 1880 r. Janiszewo z folwarkiem Ferstenthal liczyło 16 domów mieszkalnych, 222 mieszkańców, w tym 206 katolików i 12 ewangelików, Janiszewko 15 budynków mieszkalnych, 184 mieszkańców, w tym 166 katolików i 18 ewangelików. W 1910 r. Janiszewo z folwarkiem Pustki liczyło 194 mieszkańców, a Janiszewko 207 mieszkańców.
W 1920 r. Pomorze Nadwiślańskie, w tym miejscowości: Alt Janischau, Neu Janischau i Ferstenthal ponownie wróciły do Polski, przyjmując polskie nazwy: Janiszewo, Janiszewo i Pustki.
Pod względem administracyjnym wymienione miejscowości weszły w skład województwa pomorskiego (1920–1939), powiatu gniewskiego (1920–1932), powiatu tczewskiego (1932–1934) i wójtostwa Brody (1920–1934), a po reformie administracyjnej w 1934 r. pozostały nadal w województwie pomorskim i powiecie tczewskim (1934–1939) i zostały włączone do gminy Pelplin (1934–1939). Janiszewo z Pustkami tworzyło gminę (do 1934 r.) i gromadę (od 1934 r.), a Janiszewko obszar dworski (do 1934 r.) i gromadę (od 1934 r.).
Według danych z 1929 r. właścicielami majątków ziemskich powyżej 50 ha byli: w Janiszewie Paweł Wiebe – 539 ha, a w 1930 Rudolf Proemmel – 539 ha; Stefan Majewicz, w Janiszewku: Emilja Patzky – 88 ha i Ryszard Rozkwitalski (w 1938 r. Antoni Rozkwitalski) – 84 ha, dawny folwark Pustki był rozparcelowany na mniejsze gospodarstwa. Właścicielem zajazdu w Janiszewku w 1930 r. był J. Chmielecki.
Według danych z 1921 r. w Janiszewie było 11 budynków mieszkalnych, 187 mieszkańców, w tym wyznania katolickiego 182 i ewangelickiego 5 oraz narodowości polskiej 175 i niemieckiej 12, a w 1930 r. 261 mieszkańców; w Janiszewku było: 16 budynków, 189 mieszkańców, w tym wyznania katolickiego 175 i ewangelickiego 14, wszyscy narodowości polskiej; w Pustkach był jeden budynek i 24 mieszkańców, wszyscy wyznania katolickiego i narodowości polskiej.
Pod względem kościelnym Janiszewo, Janiszewko i Pustki należały do katolickiej parafii Lignowy w dekanacie gniewskim. 1 stycznia 1928 r. Janiszewko wyłączono z parafii Lignowy i włączono do parafii Pelplin w dekanacie tczewskim. Wszystkie miejscowości należały do gminy ewangelickiej Rudno należącej do superintendentury Tczew–Starogard.
Lata 1939–1945 to okres okupacji niemieckiej. Już w końcu 1939 r. Janiszewo, Janiszewko i Pustki otrzymały nazwy niemieckie sprzed 1920 r., tj. Alt Janischau, Neu Janischau, Ferstenthal. Dwóm pierwszych w 1942 r. zmieniono nazwy poprzez wprowadzenie zapisu łącznego: Altjanischau, Neujanischau. Rozpoczął się okres prześladowań i wywłaszczeń Polaków. Na ich gospodarstwa sprowadzano osadników z Niemiec i Besarabii.
Pod względem administracyjnym miejscowości te należały do Prowincji Gdańsk Prusy Zachodnie (Reichsgau Danzig-Westpreußen), powiatu tczewskiego (Landkreis Dirschau), obwodu urzędowego Pelplin (Amstbezirke Pelplin). Dotychczasowe dwa sołectwa stały się gminami (Gemeinde) Ald Janischau i Ferstenthal oraz Neu Janischau. W 1941 r. gminę Janiszewo (Gemeinde Alt Janischau i Ferstenthal) i gminę Janiszewko (Gemainde Neu Janischau) połączono w jedną gminę Janiszewo (Gemeinde Janischau).
Pod względem kościelnym Janiszewo, Pustki i Janiszewko należały do parafii w Lignowach, funkcjonującej w ograniczonym zakresie, która należała do komisariatu biskupiego w Tczewie (Bischof Kommissar Dirschau) oraz do ewangelickiej gminy wyznaniowej w Rudnie, należącej do superintendentury Tczew–Starogard.
Na początku 1945 r. przez Janiszewo i Janiszewko przechodziły grupy uciekinierów niemieckich z Prus Wschodnich. Miejscowi Niemcy opuścili swoje posiadłości. Potem w marcu 1945 r. przechodziły tędy wojska frontu radzieckiego. Po przejściu frontu radzieckiego Janiszewo, Janiszewko i Pustki wróciły do Polski. Miejscowościom przywrócono polskie nazwy. Rozpoczął się okres przemian ustrojowych.
W latach 1945–1949 gospodarstwa poniemieckie i polskie powyżej 100 ha zostały przejęte przez Skarb Państwa, a następnie rozparcelowane za pośrednictwem Powiatowego Urzędu Ziemskiego pomiędzy przesiedleńców i repatriantów. W tych latach rozparcelowano gospodarstwa: Emila Jackela w Janiszewku, Artura Rozenra w Janiszewku, G. Millera w Janiszewie, Emilii Patzki w Janiszewku, Jana Majewicza w Janiszewie. W 1949 r. w Janiszewku założono Rolniczą Spółdzielnię Produkcyjną. Spółdzielnia ta źle gospodarowała, dlatego w 1954 r. przyłączono ją do RSP w Kulicach. Natomiast na pozostałych gruntach należących do Skarbu Państwa i w zabudowaniach majątku ziemskiego w Janiszewie utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne Janiszewo, do którego potem należały bazy w Janiszewku i Pomyjach. W 1957 r. w wyniku przemian politycznych w kraju część ziemi wróciła do rolników, którzy tworzyli indywidualne gospodarstwa rolne, głównie w Janiszewku. Dnia 9 listopada 1968 r. oddano do użytku remizoświetlicę wiejską w Janiszewku, wykonaną ze znacznym udziałem mieszkańców na 12 miesięcy przed terminem, na cześć V zjazdu PZPR[vi]. Otwarciu towarzyszyła uroczystość z udziałem władz partyjnych i mieszkańców. Po przemianach ustrojowych w 1989 r. grunty po upadłych PGR-ach przejęła Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa, później Agencja Nieruchomości Rolnych, która wydzierżawia je rolnikom. Rozwój zabudowy mieszkalnej przy drodze z Janiszewka do Pelplina spowodował, że tę część zaczęto nazywać Wybudowaniem. To spowodowało, że Rada Miejska w Pelplinie w 2014 r. przyjęła uchwałę o nadaniu tej części wsi nazwy Wybudowanie, która została zatwierdzona w 2015 r. jako nazwa urzędowa.
W Janiszewie w 1968 r. powstała Ochotnicza Straż Pożarna. W 1973 r. spłonął dawny dwór w Janiszewie, pochodzący z XVIII w., a przebudowany w 1935 r. Pozostał po nim park.
W 1985 r. Janiszewo liczyło 23 budynki mieszkalne i 239 mieszkańców; Janiszewko 18 budynków mieszkalnych i 112 mieszkańców, a Wybudowanie 15 budynków mieszkalnych i 77 mieszkańców.
Administracyjnie wsie należały do województwa gdańskiego (1945–1988), następnie województwa pomorskiego (od 1999 r.), powiatu tczewskiego (od 1954 do 1975 i od 1999 r.), gminy Pelplin (1945–1954), gromady Rożental (od 1960 r. z siedzibą w Pelplinie), gminy Pelplin wieś (1973–1992), gminy Pelplin od 1992 r. Janiszewo, Janiszewko i Pustki w latach 1945–1954 i od 1973 r. tworzyły sołectwo Janiszewko. Dnia 10 listopada 2010 r. Rada Miejska w Pelplinie dokonała podziału sołectwa Janiszewko na sołectwo Janiszewko obejmujące Janiszewko i Wybudowanie oraz sołectwo Janiszewo obejmujące Janiszewo i Pustki. Nowy podział zaczął obowiązywać od 1 stycznia 2011 r.[vii].
Pod względem podziałów kościelnych Janiszewo należało do parafii Lignowy w dekanacie gniewskim, a od 25 grudnia 1973 r. do parafii Pelplin. Janiszewo i Pustki należały do parafii Pelplin w dekanacie tczewskim do 1947 r., potem do samodzielnej parafii katedralnej poza strukturą dekanalną, a od 1993 r. były w dekanacie pelplińskim i diecezji chełmińskiej. Od 1992 r. są w diecezji pelplińskiej.
Opracował – Bogdan Badziong
[i] K. Bruski, Osadnictwo, s. 24 i przyp. 31.
[ii] J. Milewski, Szlakiem prawd i legend, s. 10; tenże, Groby i cmentarze, s. 23–24.
[iii] K. Bruski, Ziemie nad Dolną Wierzycą, s. 28.
[iv] K. Bruski, Osadnictwo Niziny Walichnowskiej, s. 62.
[v] Źródła wojskowe do dziejów Pomorza, s. 330.
[vi] „Głos Wybrzeża”, listopad 1968 (wycinek w Kronice Ogniska Muzycznego w Pelplinie).
[vii] Uchwała nr XLI/383/10 Rady Miejskiej w Pelplinie z dnia 10 listopada 2010 r. w sprawie podziału sołectwa Janiszewko i utworzenia dwóch sołectw.
