W okolicy Rudna występowało starsze osadnictwo, co poświadcza grodzisko z X–XI w. w dolinie Młynika przy drodze do Lignów oraz grodzisko lub osada otwarta przy skrzyżowaniu drogi do Garca, tam gdzie obecnie jest pozostałość po cmentarzu ewangelickim.
Nazwa miejscowa Rudno po raz pierwszy pojawia się w źródłach pisanych w 1229 r. jako osada w księstwie lubiszewsko-tczewskim, założona prawdopodobnie na prawie polskim. W tym pierwszym znanym zapisie jest wzmianka o kasztelanie z Rudna Pantinus castellanus de Rudna[1]. Był to prawdopodobnie krótki epizod w dziejach tej miejscowości, kiedy po przejęciu ziemi gniewskiej terra gymeu przez cystersów z Oliwy była tam siedziba kasztelana. Następnie w 1250 r. osada została sprzedana przez księcia Sambora II biskupowi włocławskiemuMichałowi.Potem po przejęciu ziemi gniewskiej przez Krzyżaków w 1282 r. Rudno przeszło na ich własność i znajdowało się w granicach komturstwa gniewskiego (niem. Komturia Mewe). Wieś o powierzchni 34 łanów została ponownie lokowana przez Krzyżaków na prawie chełmińskim prawdopodobnie na przełomie XIII–XIV w. Pierwotny dokument nie zachował się. W 1359 r. komtur gniewski Jan von Falkenstein, po dokonaniu nowych pomiarów, odnowił przywilej nadania prawa chełmińskiego dla wsi, która posiadała wtedy 60 łanów, w tym 43 na „górach” i dodane 17 na nizinach (łęgach) in der Aue. Dokument z 1359 r. wymienia karczmę, młyn i sołtysa Mikołaja, który miał 5 łanów wolnych od opłat. W opisie granic Rudna z 1359 r. są wzmianki o rowie Graniczniak, przy którym znajdowały się kamienie wyznaczające granice pomiędzy Rudnem, Walichnowami i Lignowami oraz pomiędzy Rudnem, Wielkim Garcem i Walichnowami. Jest to pierwsza wzmianka o rowie melioracyjnym (odwadniającym) na nizinie[2].
Pierwsza wzmianka o rowie młyńskim i młynie w Rudnie znajduje się w opisie granic Rudna z 1359 r. Osada z młynem powstała prawdopodobnie wcześniej, może jeszcze przed 1308 r., i została usytuowana w dolinie nad strumykiem pomiędzy Rudnem a Lignowami. Z lat 1419 i 1444 pochodzą informacje o młynarzu płacącym czynsz z młyna. Młyn funkcjonował na podstawie kontraktu młynarza z zakonem krzyżackim. Obok niego były grunty rolne i stawy z groblami, gdzie piętrzono wodę i hodowano ryby.
W celu zagospodarowania terenów nadwiślańskich, w tym Rudna, Krzyżacy sprowadzali osadników z Niemiec, których określano jako Fetery, Feteracy, słowo to pochodzi od zniemczonej nazwy fetter Boden oznaczającej tłustą (żyzną, obfitą) glebę, która występowała na tym terenie[3]. Ci osadnicy budowali charakterystyczne chaty, które nazywali: kot, kote, w liczbie mnogiej kotten. To określenie jest jedną z interpretacji nazwy Kociewie[4].
W 1410 r. po bitwie grunwaldzkiej w Gniewie, Rudnie i okolicy pojawiły się wojska polskie, litewskie i tatarskie, podległe kasztelanowi kamieńskiemu Pawłowi z Szaradowa, staroście królewskiemu. Pozostające na tym terenie oddziały wojsk litewskich i tatarskich grabiły i napadały na okoliczne wsie i dobra kościelne, co wywoływało niezadowolenie z panowania polskiego. W październiku tego roku wojska polskie opuściły ten teren, który ponownie wrócił pod panowanie krzyżackie.
Rudno wraz z młynem należało do parafii Garc w dekanacie tczewskim, a od początku XV w. do dekanatu gniewskiego i diecezji włocławskiej.
W latach 1454–1466 trwała wojna, zwana pruską lub trzynastoletnią, pomiędzy Krzyżakami a Polską, przy znacznym udziale Gdańska i szlachty pomorskiej. Wskutek przemarszów wojsk, kontrybucji i ograniczeniu handlu zbożem wsie, w tym Rudno, znacznie ucierpiały. W 1466 r. na podstawie pokoju zawartego w Toruniu Rudno wraz z całym Pomorzem Nadwiślańskim wróciło do Polski.
Administracyjnie należało do województwa pomorskiego i powiatu tczewskiego. Jako dawna własność krzyżacka wieś wraz z młynem została włączona do dóbr królewskich zorganizowanych jako starostwa niegrodowe, a na tym terenie jako starostwo gniewskie.
Rudno zachowało nadal ten sam status prawny, będąc wsią sołecką na prawie chełmińskim o powierzchni 60 włók, w tym: 43 włóki i 11 mórg na „górach” i 16 włók i 19 mórg „na nizinach”. Lustracja z 1565 r. podaje łącznie 56,5 włóki, w tym włók 40, które przezywają na Gorach oraz 16,5 na nizinach przy Żuławie[5].
Wieś była też zobowiązana do prac przy wałach na Nizinie Walichnowskiej w zamian za korzystanie z pastwisk na tym terenie. W 1590 r. w Międzyłężu z inicjatywy starosty Michała Żelisławskiego zawarto porozumienie, które nakładało na wsie na „nizinach” i na „górach”, w tym na Rudno, obowiązek. utrzymania wałów i czyszczenia czterech kanałów odwadniających. Porozumienie zatwierdził król Zygmunt III Waza 8 stycznia 1591 r. w Warszawie. Od XIV w. teren ten był objęty działaniem Związku Wałowego – Deichwerband der Falkenauer Niderung, który w 1593 r. otrzymał „Prawo Wałowe”. W oparciu o nadane prawo mieszkańcy tworzyli wspólnotę wałową i zobligowani byli do dbałości o wały i rowy odwadniające, było to tzw. „wspólne obciążenie”. W 1768 r. w Lignowach zawarto ugodę, obowiązującą także Rudno, w sprawie utrzymania w dobrym stanie wałów i kanałów na Nizinie Walichnowskiej,będącą uzupełnieniem porozumienia z 1590 r.
We wsi były dwie karczmy z prawem do wyszynku piwa, posiadające przydziały ziemi, którymi gospodarował karczmarz na podstawie kontraktu.
Osada młyńska, funkcjonująca już w okresie krzyżackim i występująca w dokumentach jako Młyn 1565 r., Młynik 1570 r., Młynik 1624 r., znajdowała się w dolinie strugi, pomiędzy Lignowami a Rudnem. Młyn przy tej wsi w granicach na stawku Błotnem, w którem ryb nie łowią dla wielkiego błota, u którego dwa koła korzeczne[6], podaje lustracja z 1565 r.
Rudno, będąc formalnie w starostwie gniewskim, początkowo wraz z Lignowami i Gręblinem było dzierżawione przez gdańszczan – rodziny Felstetów (m.in. Rudolf Felstete), Giesów (m.in. Tiedman Giese) i Bechererów (m.in. Sebald Becherer), którzy czerpali z tych ziem dochody jako rekompensatę za wsparcie króla w wojnie trzynastoletniej. W pierwszej połowie XVI w. (przed 1565 r.) z Rudna i Lignów, a później od 1628 r. także z Gręblina, utworzono odrębny kompleks dóbr zwany dzierżawą (także kluczem lub tenutą) lignowską, którą wyłączono ze starostwa gniewskiego i wydzierżawiano różnym osobom ze znanych rodów: Konopackim (od 1546 r.), Przyjemskim (od 1570 r.), Wejherom (od 1621 r.), Denhofom (od 1628 r.) i Czartoryskim (od 1731 r.), zwanym dzierżawcami albo tenutariuszami, a także starostami, gdyż od 1621 r. byli nimi starostowie kościerscy.
Długi okres pokoju i rozwoju gospodarczego przerwała wojna ze Szwecją (1626–1629) o ujście Wisły. 27 lipca wojska szwedzkie dotarły do linii Wisły, wtedy na południe od Walichnów zbudowały przeprawę przez tę rzekę, a następnie po jej przekroczeniu wtargnęły do Gniewu i Tczewa oraz okolicznych wsi, w tym do Rudna. Kiedy wojska polskie dowodzone przez króla Zygmunta Wazę ruszyły z odsieczą z Torunia, wtedy król Szwecji Gustaw Adolf, będąc pod Gdańskiem, zawrócił do Tczewa i pojechał dalej w kierunku Gniewu, gdzie pod Walichnowami zorganizował obóz. W okresie od 22 września do 2 października 1626 r. trwały walki w rejonie wsi Gronowo i Ciepłe pomiędzy wojskami szwedzkimi i polskimi, które nie dały rezultatu. Wojska polskie wycofały się, a Szwedzi jeszcze do połowy 1629 r. panowali nad terenami nadwiślańskimi. To wydarzenie zwane jest Bitwą dwóch Wazów.
Kolejna wojna ze Szwecją (1655–1660) spowodowała okresowy pobyt wojsk szwedzkich, polskich i zaciężnych na tym terenie. Królewicz szwedzki Adolf, brat Karola X, w marcu 1659 r., wracając z Chojnic, rozłożył obóz pomiędzy Wielkim Garcem, Rudnem i Lignowami, przez co spowodował spustoszenie w Rudnie. Wojna przyniosła wiele strat ludnościowych i materialnych, o których lustrator królewski w 1664 r., czyli 5 lat po wojnie, pisał: Było gburów 15 teraz jest ich 10 na włók 40, a pustych włók 20[7].
Rudno należało do parafii Wielki Garc w dekanacie gniewskim. W wyniku reformacji w kościele zapoczątkowanej przez Marcina Lutra w latach 1566–1596 kościół w Wielkim Garcu został przejęty przez luteranów. Wtedy parafia katolicka nie funkcjonowała. Kościół przywrócono katolikom w 1596 r. Wyznawcy nauki Marcina Lutra, pozbawieni kościoła, w 1640 r. zorganizowali ewangelicką gminę wyznaniową w Rudnie z pastorem na czele, a w dawnym spichlerzu urządzili kościół ewangelicki. Później w 1761 r. zbudowali nowy kościół, do którego dobudowano wieżę. Na skraju wsi w kierunku Tczewa założono cmentarz ewangelicki.
W 1772 r. w wyniku rozbiorów Polski Rudno wraz z Pomorzem Nadwiślańskim zostało włączone do Królestwa Prus. Administracyjnie wchodziło w skład prowincji Prusy Zachodnie w Kwidzynie, gdzie znajdowała się siedziba kolegialnego organu władzy – Kamera Wojen i Domen, przekształcona w 1808 r. w Rejencję Zachodniopruską w Kwidzynie, oraz do powiatu starogardzkiego (Landkreis Landkreis [J1] Preußisch Stargard) z siedzibą landrata w Starogardzie.
W 1807 r. w okresie wojen napoleońskich Rudno i inne miejscowości przejściowo były pod władzą polskich oddziałów wojskowych dowodzonych przez gen. Jana Henryka Dąbrowskiego. Z osadą Młynik jest związane podanie o pobycie gen. Jana H. Dąbrowskiego. Faktycznie mógł tu przebywać jego syn płk Michał Dąbrowski, który w raporcie tak zapisał: Melduję JW. generałowi, że stanąłem w Lignowie. (…) kazałem jeść gotować, izby zagrzać, słomy ponakładać, stajnie wypróżnić, aby ci cuirasierowie [ciężka jazda – B.B.] mniemani mieli wygod[8], pisał w meldunku płk M. Dąbrowski do ojca gen. Jana H. Dąbrowskiego. Wtedy był zapewne w młynie, gdyż wojsko rekwirowało mąkę i zobowiązywało miejscowych do pieczenia chleba. Latem 1808 r. w tej okolicy obozowały wojska francuskie, które pola poniszczyły, zabierały żywność i nakładały kontrybucje, przez co wyniszczyły okoliczne wsie, w tym Rudno. Po zakończeniu wojen Rudno pozostało nadal w państwie pruskim.
Po 1815 r. Rudno należało do: obwodu rejencyjnego w Gdańsku (Regierungsbezirk Danzig), powiatu kwidzyńskiego (Landkreis Marienwerder), urzędu obwodowego (Amtbezirke)w Lignowach. Rudno wraz z Młynikiem tworzyło gminę (Gemnide Rauden), którą kierował sołtys (Schulze).
Dawne dobra królewskie związane ze wsią zostały przejęte przez skarb państwa pruskiego. Dla przejętych dóbr utworzono urzędy zarządzające. Prowadzono dzierżawy, sprzedaż i parcelację gruntów, głównie dla osadników pochodzenia niemieckiego. Na terenie Rudna było kilka większych właścicieli ziemskich (dane z 1872 r.): (?) Mesek, F. Raykowski, (?) Siemund, J. Ziehm, (?) Liebrecht. Natomiast na początku XX w. Richard Strehlke 872[J2] , Gunter Wiens 500, Werner Wiens 440, Fritz Strahlke, Heinz Robitsch, Kiep von Rosen.
W latach 1852–1853 wybudowano biegnący przez wieś trakt bity, co dało lepsze połączenie z Gniewem i Tczewem, a centrum wsi nabrało większego znaczenia. Na zachód od Rudna w 1895 r. wybudowano kolejkę wąskotorową do Lignów, która także skomunikowała teren wsi z cukrownią w Pelplinie, a jednocześnie służyła do zaopatrywania mieszkańców w inne towary masowe. Działała kuźnia, warsztat kołodziejski i dwa sklepy.
We wsi funkcjonowała szkoła, która w 1887 r. liczyła 87 uczniów w dwóch klasach i dwóch nauczycieli (katolicki i ewangelicki).
W 1900 r. z inicjatywy pastora (?) Morgenrotha z Rudna wybudowano dom starców z ogrodem zwany Waisenhaus, który prowadziły ewangelickie siostry zakonne. Dom spłonął w 1915 r., a następnie został odbudowany.
W 1823 r. Rudno liczyło 374 mieszkańców, w 1868 r. 547 mieszkańców, w tym wyznania: katolickiego 378 i ewangelickiego 169; w 1885 r. 573 mieszkańców, w tym wyznania: katolickiego 446 i ewangelickiego 127; w 1910 r. 585 mieszkańców.
W drugiej połowie XIX w. przy drodze do Pelplina założono majątek ziemski Rudnopole (Raudenfelde), który dał początek istniejącej do dziś osadzie. Jego posiadaczem był von Rosen.
W okresie zaborów Rudno, Rudnopole i Młynik należały do katolickiej parafii w Wielkim Garcu w dekanacie gniewskim i ewangelickiej gminy wyznaniowej w Rudnie należącej do superintendetury Tczew–Starogard.
Okres zaborów trwał przez 148 lat, tj. do 1920 r., kiedy Pomorze Nadwiślańskie, w tym Rudno, wróciło do Polski. Wtedy wieś została włączona do województwa pomorskiego (1920–1939), powiatu gniewskiego (1920–1932), powiatu tczewskiego (1932–1934) i wójtostwa Lignowy (1920–1934), a po reformie administracyjnej w 1934 r. pozostała nadal w województwie pomorskim i powiecie tczewskim (1934–1939) i została włączona do gminy Małe Walichnowy (1934–1939). Rudno w okresie od 1920 do 1934 r. tworzyło gminę (tzw. jednowioskową), a od 1934 do 1939 r. gromadę z sołtysem na czele.
Na terenie wsi było kilka większych właścicieli ziemskich: Józef Janca 133 ha, Teodor Czarnowski 154 ha, Max Kiep 79 ha, Walter Robitsch 90 ha, Elma Strehlke 123 ha, Artur Strehlke 208 ha, Jan Wiens 120 ha. W Rudnopolu w 1929 r. dzierżawcą był Klemens Zieliński (rotmistrz 18. pułku ułanów) 120 ha. Część posiadaczy ziemskich była pochodzenia niemieckiego. We wsi funkcjonowała szkoła, kuźnia i karczma. Postępowała też rozbudowa wsi w kierunku Rajków.
Według danych z 1921 r. Rudno wraz z Młynikiem i Rudnopolem liczyło 46 domów (w tym Młynik 1), 653 mieszkańców (w tym młynik 10), wyznania: katolickiego 558, ewangelickiego 91, mojżeszowego 1 oraz narodowości polskiej 586, niemieckiej 66 i innej 1.
Rudno z Młynikiem należało do katolickiej parafii Wielki Garc w dekanacie gniewskim i ewangelicko-unijnej gminy wyznaniowej w Rudnie, należącej do superintendentury Tczew–Starogard.
W latach 1939–1945 Pomorze Nadwiślańskie wraz z Rudnem było pod okupacją niemiecką. Rozpoczął się okres prześladowań i wywłaszczeń Polaków z posiadłości ziemskich. Na ich miejsce sprowadzono osadników z Niemiec i Besarabii. Miejscowościom przywrócono niemieckie nazwy sprzed 1920 r.: Rauden i Müchle Raudner, a Rudnopolu Gut. Rauden, tj. dobra należące do Rudna. Wieś z osadami została włączona do Prowincji Gdańsk Prusy Zachodnie (Reichsgau Danzig-Westpreußen), powiatu tczewskiego (Landkreis Dirschau), obwodu urzędowego Rudno (Amstbezirke Rauden). Wieś wraz z Młynikiem i Rudnopolem tworzyła gminę Rudno(Geminde Rauden), w której prawa ludności polskiej były ograniczone. W 1944 r. wieś liczyła 653 mieszkańców, w tym ok. 1/5 pochodzenia niemieckiego.
W okresie wojny Rudno należało nadal do katolickiej parafii w Wielkim Garcu (Gross Garc),która funkcjonowała w ograniczonym zakresie i należała do Komisariatu Biskupiego w Tczewie (dekanaty zlikwidowano) oraz do ewangelicko-unijnej gminy wyznaniowej w Rudnie, należącej do superintendentury Tczew–Starogard.
Na początku 1945 r. przez wieś przechodziły liczne grupy uciekinierów z Prus Wschodnich, a następnie w marcu frontowe wojska radzieckie. Miejscowi Niemcy opuścili Rudno. Po przejściu frontu Pomorze Nadwiślańskie, w tym Rudno, wróciło do Polski.
Administracyjnie Rudno z Młynikiem i Rudnopolem należały do województwa gdańskiego (1945–1988), następnie województwa pomorskiego (od 1999), powiatu tczewskiego (od 1954 do 1975 r. i od 1999 r.), gminy Małe Walichnowy z siedzibą w Rudnie (od 1945 do 1954 r.), gromady Rudno (1954–1973), gminy Rudno (1973–1975), gminy Pelplin wieś (1975–1991) i gminy Pelplin (od 1992). W latach 1945–1954 Rudno z Młynikiem i Rudnopolem tworzyły gromadę, a od 1973 r. sołectwo.
Po wojnie rozpoczął się okres przemian ustrojowych. W 1946 r. wieś liczyła 584 mieszkańców. Dotychczasowe porzucone gospodarstwa poniemieckie oraz polskie powyżej 100 ha zostały odebrane właścicielom i przejęte przez Skarb Państwa, m.in. należące do: Józefa Sadłowskiego, Reinhardta Strehlke, Grety Wiech, Herberta Wiecha, Günthera Wiersa, Werbera Wiersa, Klemensa Zielińskiego, Fridricha Heina, Gerharda Kiepa, Heleny Nadolnej, Hermana Rudolfa Nadolnego, Heinsa Rubitschera, Elizy Strehlke. Przejęte grunty Powiatowy Urząd Ziemski przekazywał przesiedleńcom i repatriantom z centralnej Polski oraz miejscowym małorolnym mieszkańcom, tworząc małe indywidualne gospodarstwa. Jednocześnie na bazie przejętych dóbr tworzono państwowe gospodarstwa rolne, rolnicze spółdzielnie produkcyjne i państwowe ośrodki maszynowe. W ten sposób w 1953 r. na bazie gospodarstwa Maksa Reinhardta Strehlke powstała Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna „Zwycięstwo”, która w okresie walki z kułakami wchłonęła część gospodarstw indywidualnych. W 1951 r. na gruntach Elizy Strehlke utworzono Państwowy Ośrodek Maszynowy, położony na północ od wsi, gdzie z czasem ukształtowało się osiedle przemysłowo-mieszkaniowe. Dnia 1 września 1966 r. oddano do użytku budynek nowej szkoły w ramach akcji budowy tysiąca szkół na 1000-lecie państwa polskiego, do której uczęszczało 269 uczniów w 7 klasach i 13 oddziałach. W tym budynku w 1973 r. utworzono Zbiorczą Szkołę Gminną dla gminy Rudno. W 1973 r. w wyniku reformy administracyjnej utworzono gminę Rudno. W październiku 1975 r. wojewoda gdański wystąpił z wnioskiem do ministra administracji o likwidację gminy i zaproponował, aby sołectwa Rudno i Lignowy włączyć do gminy Pelplin, a pozostałe: Gręblin, Wielki Garc, Miedzyłęż i Małe Walichnowy do gminy Subkowy. Jednak uwzględniając wolę radnych Gminnej Rady Narodowej w Rudnie, wyrażoną na sesji w dniu 19 listopada 1975 r., całe terytorium likwidowanej gminy włączono do gminy Pelplin[9]. W 1976 r. po likwidacji gminy Rudno w budynku Urzędu Gminy zorganizowano ośrodek zdrowia.
Przemiany ustrojowe z lat dziewięćdziesiątych XX w. przyczyniły się do upadku Państwowego Ośrodka Maszynowego i przekształcenia w [J3] Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej. W budynkach dawnego POM otwarto Dom Pomocy Społecznej, firmę Colmec i kilka innych zakładów.
Rudno wraz z Młynikiem i Rudnopolem należało do parafii Wielki Garc w dekanacie gniewskim, od 1993 r. w dekanacie pelplińskim. Dawna gmina ewangelicka wskutek opuszczenia terenów pomorskich przez Niemców przestała funkcjonować. Kościół ewangelicki w 1960 r. został rozebrany, pozostała tylko wieża. W latach 1981– 1984 kościół odbudowano i urządzono w nim kaplicę filialną parafii Wielki Garc.
Opracował Bogdan Badziong
[1] M. Grzegorz, Słownik historyczno-geograficzny…, s. 78.
[2] K. Bruski, Osadnictwo Niziny Walichnowskiej…, s. 60.
[3] SGKP, t. V, s.225.
[4] B. Kreja, O nazwie Kociewie…,s. 15.
[5] Lustracja województwa pomorskiego 1565 r.…, s. 156.
[6]Tamże, s. 156.
[7] J. Paczkowski, Opis królewszczyzn…, s. 100.
[8] Źródła wojskowe do dziejów Pomorza…, s. 310.
[9] Rozporządzenie Ministra Administracji (…) z 29.12.1975 r. w sprawie połączenia, zniesienia, utworzenia (…) gmin (…).