– – –
Ks. Alojzy F. Kowalkowski
Z przeszłości Pelplina.
Pelplin 1956/1957
Z maszynopisu do druku przygotował, komentarzem i przypisami
opatrzył Krzysztof Kowalkowski.
Wstęp
Cykl pogadanek pod tytułem „Z przeszłości Pelplina” na przełomie 1956/57 roku wygłosił ks. mgr Alojzy Kowalkowski, wówczas wykładowca Seminarium Duchownego w Pelplinie i kustosz biblioteki seminaryjnej w pelplińskim radiowęźle. Radiowęzeł był urządzony na pierwszym piętrze budynku przy pl. Grunwaldzkim 2 zajmowanym wówczas przez Dom Kultury. Dziś na parterze mieści się siedziba Rady Miasta, a na piętrze pelplińska filia Państwowej Szkoły Muzycznej w Tczewie. Pomieszczenie było przygotowane do nagrywania audycji m.in. poprzez wygłuszenie ścian. Radiowęzeł był obsługiwany przez pracowników Domu Kultury[1]. Brak jednak szerszych informacji na temat jego działalności. Nie ustalono dziś kiedy radiowęzeł powstał i jaki był jego zasięg. Wiadomo, że uchwałą z dnia 18 marca 1953 roku Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Pelplinie nr 29/XI/53 powołano Komitet Redakcyjny Radiowęzła w składzie: Józef Dzwonkowski, Jan Drossel, Stanisław Przystalski, Antoni Szyc, Ruszyński Telesfor, Marcin Przybylski, Jan Lewandowski, Edward Dąbrowski[2].
Za nim jednak o pogadankach warto przybliżyć postać ks. Alojzego Kowalkowskiego bardzo związanego z Pelplinem i diecezją chełmińską mającą siedzibę w Pelplinie. Pisałem o ks. Alojzym kilkakrotnie, o czym w dalszej części tego artykułu, ale szerzej po raz pierwszy w Pomeranii w 2005 roku[3]. Ks. Alojzy Franciszek Kowalkowski urodził się w Kartuzach 16 września 1905 roku w rodzinie Edmunda[4] i Walerii z Pierzyńskich. Uczył się w rodzinnych Kartuzach w szkole elementarnej, a następnie w Wyższej Szkole Chłopców (Höhere Knabenschule). Następnie naukę od roku szkolnego 1917/18 kontynuował w Königliches Gymnasium zu Neustadt, późniejszym Państwowym Gimnazjum Klasycznym w Wejherowie, gdzie zdał egzamin maturalny i 16 czerwca 1924 roku otrzymał świadectwo dojrzałości zwolniony całkowicie z egzaminu ustnego. Jeszcze tego samego roku 29 września wstąpił do Seminarium Duchownego w Pelplinie[5]. Już podczas studiów w Seminarium Duchownym w Pelplinie (1924-1929) publikował artykuły, m.in. w „Słowie Pomorskim”, czy „Gazecie Kartuskiej”, z których już wówczas niektóre poświecone były problematyce historycznej. Święcenia kapłańskie przyjął 30 czerwca 1929 roku z rąk biskupa sufragana Konstantyna Dominika[6].
Pierwszą pracą duszpasterską ks. Kowalkowskiego był wikariat w Kaszczorku (dziś dzielnica Torunia), gdzie pracował od 1 lipca 1929 roku do 31 stycznia 1931 roku[7]. Tu podjął współpracę z „Gońcem Pomorskim” i „Pielgrzymem”. W tym ostatnim do 1939 roku zamieścił 17 artykułów[8]. Już w 1930 roku ks. Alojzy został skierowany na studia polonistyczne na Uniwersytecie Poznańskim z myślą o zatrudnieniu go w gimnazjum biskupim[9]. W czasie pracy w Kaszczorku, jak i podczas studiów na Uniwersytecie Poznańskim (1930-1934) ks. Kowalkowski nie zaprzestał działalności publicystycznej. Część jego artykułów poświęcona była tematyce historycznej. Również jego praca magisterska poświęcona opracowaniu rękopisu Samuela Twarowskiego „Wojna domowa”, choć z zakresu filologii polskiej[10], to w znacznej mierze zbieżna była z historycznymi zainteresowaniami ks. Kowalkowskiego.
Po ukończeniu studiów ks. Alojzy powrócił do diecezji i został profesorem Collegium Marianum w Pelplinie. Był zwolennikiem Narodowej Demokracji i stąd zapewne za swoje śmiałe poglądy, na wniosek władz sanacyjnych został z niego usunięty[11]. Ks. biskup Stanisław Okoniewski 1 lipca 1936 roku powierzył mu parafię w Kiełpinach (dziś w pow. działdowskim), w której do 30 czerwca 1939 roku był kuratusem. W trakcie swojej posługi był dalej aktywny pisarsko publikując ponad 50 artykułów historycznych, polemicznych i recenzji. Dnia 1 lipca 1939 roku ks. Kowalkowski został kapelanem transatlantyku m/s „Piłsudski”. Gdy wracali z USA wybuch II wojny zastał go na Wyspach Brytyjskich[12]. Pozostał z całą załogą na lądzie i opiekował się m.in. polskimi marynarzami. W dniu 1 marca 1941 roku ks. Kowalkowski został powołany do wojska jako kapelan Polskich Sił Powietrznych w Wielkiej Brytanii w stopniu Sqadron leader (pol. major)[13]. Tu także pisał publikując swoje artykuły w polskiej prasie emigracyjnej. Tu także wydał pracę Sto pięćdziesiąt lat myśli polskiej na Pomorzy[14].
Do Polski wrócił 18 maja 1947 roku. W dniu 1 września 1947 roku podjął pracę nauczyciela w Collegium Marianum i jednocześnie w roku szkolnym 1947/48 nauczyciela w Liceum w Gniewie. Od 1 września 1948 roku prowadził także wykłady w Seminarium Duchownym w Pelplinie. Następnie został kustoszem biblioteki seminaryjnej i był nim aż do swej śmierci. Swoje zainteresowania publicystyczne kontynuował do 1983 roku kiedy to opublikował swój ostatni artykuł. Spis jego artykułów opracowany przez ks. Henryka Mrossa liczy 205 pozycji[15]. Ks. Alojzy Kowalkowski zmarł 14 marca 1986 roku w Pelplinie i pochowany jest na cmentarzu w Kartuzach razem z rodzicami[16].
Zanim czytelnik zapozna się z przedstawionym tekstem, który został przygotowany na podstawie maszynopisu ks. Kowalkowskiego jaki zachował się w Archiwum Diecezji w Pelplinie[17], niezbędne jest kilka uwag dotyczących prezentowanego tu materiału. Po pierwsze należy pamiętać że wspomniany tekst powstał przy ówczesnym poziomie wiedzy o historii Pelplina. Dlatego niektóre podane przez ks. Kowalkowskiego informacje są nieścisłe, bądź odbiegające od dziś dostępnych źródeł co w miarę możliwości zostały uzupełnione bądź wyjaśnione w przypisach. Zachowano dokładnie pisownię (często dziś już archaiczną), interpunkcję tekstu i akapity stosowane przez ks. Kowalkowskiego. W tekście uwzględnione zostały także odręczne poprawki ks. Kowalkowskiego, o których niestety nie wiadomo, kiedy zostały naniesione, czy przed wygłoszeniem tekstu, czy też już po odczycie. Zachowany został podział poniższego tekstu na poszczególne rozdziały, a każdy z nich został poprzedzony adnotacją jaką ks. Kowalkowski odręcznie dokonywał w narożniku pierwszej strony maszynopisu z datą wygłoszenia tekstu w radiu. Zachowany został także krój czcionki tytułów poszczególnych rozdziałów.
[1] B. Badziong, mail do autora, Pelplin 16.05.2022 rok.
[2] Kronika Miasta Pelplin, www.historyczny.pelplin/archiwalia/kroniki (dostęp 21.05.2022).
[3] Zobacz więcej: K. Kowalkowski: Ksiądz Alojzy Franciszek Kowalkowski (1905-1986), w: „Pomerania” nr 3, Gdańsk maj-czerwiec 2005, s. 60-62.
[4] Zobacz K. Kowalkowski, Edmund Jan Kowalkowski (1876-1936). Dekorator kościołów w Kartuzach i Sianowie, w: Kartuskie Zeszyty Muzealne 3/2018, Kartuzy 2018, s. 85-98.
[5] A. F. Kowalkowski, Życiorys własny, rękopis, Kartuzy 31 maja 1947, Archiwum Diecezji w Pelplinie (dalej ADP), kolekcja akt personalnych, sygn. K.
[6] H. Mross, 50 lat kapłaństwa ks. profesora Alojzego Kowalkowskiego 1929-1979, maszynopis Pelplin-Osielsko 1979, s. 3, ADP, kolekcja akt personalnych, sygn. K.
[7] H. Mross, Pracownicy naukowo-dydaktyczni Wyższego Seminarium Duchownego. Pelplin 1939-1995, Pelplin 1997, s.125.
[8] Zob. więcej: K. Kowalkowski: Publikacje ks. Alojzego Kowalkowskiego w „Pielgrzymie”, w: „Współtwórcy Pielgrzyma”, Pelplin 2019, s. 100-102,
[9] J. Walkusz, Duchowieństwo katolickie diecezji chełmińskiej !918-1939, Pelplin 1992, s. 143.
[10] Zobacz więcej: K. Kowalkowski: Nieznany rękopis Wojny domowej Samuela Twardowskiego sporządzony przez ks. Alojzego Franciszka Kowalkowskiego, w: „Studia Pelplińskie”, Pelplin 2017, tom 51, s. 465-468.
[11] J. Walkusz, Duchowieństwo … , cyt. dz., s. 143.
[12] ADP, H. Mross, 50 lat kapłaństwa ks. profesora Alojzego Franciszka Kowalkowskiego 1929-1979, maszynopis, Pelplin-Osielsko 1979, s. 3.
[13] A. F. Kowalkowski, Życiorys …, cyt. dz. ADP, kolekcja akt personalnych, sygn. K.
[14] Zobacz więcej: K. Kowalkowski: Ks. Alojzy F. Kowalkowski – historyk, polonista, bibliofil, kapelan RAF, w: „Pomorzanie znani i nieznani 2”, Pruszcz Gdański 2019, s. 19-50, Ks. Alojzy Franciszek Kowalkowski kapelan Polskich Sił Powietrznych w latach 1941-1947, w: Smugi na niebie 16/2019, Warszawa 2019, s. 71-74.
[15] H. Mross, Pracownicy naukowo-dydaktyczni…, cyt. dzieło, s.126-130.
[16] W 1995 roku w tym rodzinnym grobowcu pochowana została Jadwiga, siostra ks. Alojzego.
[17] W Archiwum Diecezji w Pelplinie (dalej ADP) sygn. K. w kolekcji akt personalnych ks. Alojzego Kowalkowskiego znajduje się radiowa taśma magnetofonowa, być może zawierająca wspomniane nagrania.