Zarys dziejów Gręblina i Gręblińskiego Wybudowania

Gręblin, osada w ziemi gniewskiej terra gymeu, lokowana prawdopodobnie na prawie polskim w okresie książęcym w XIII w., określana jako ‘Gremelin’. W 1282 r. na mocy układu w Miliczu ziemię gniewską, w tym osadę Gręblin, przejęli Krzyżacy. Mistrz krajowy krzyżacki Helwig von Goldbach w 1301 r. lokował na nowo wieś ‘Gramenin’ (o powierzchni 38 łanów) na prawie chełmińskim, nadając ją sołtysowi Jakubowi[1]. W 1316 r. występuje niejaki Ludek z „Gramelina”, który został sołtysem Rzeżęcina w dobrach cysterskich. Założenie wsi miało kształt owalnicy o krótkim i szerokim placu niezbyt foremnym, co świadczy o starszym przedkrzyżackim osadnictwie[2].

W zakresie administracji i zarządu dóbr wieś należała do komturstwa gniewskiego z siedzibą komtura na zamku w Gniewie.

W 1410 r., po bitwie grunwaldzkiej, w Gręblinie i okolicy pojawiły się wojska polskie, litewskie i tatarskie, podległe kasztelanowi kamieńskiemu Pawłowi z Szaradowa, staroście królewskiemu. Pozostające na tym terenie oddziały wojsk litewskich i tatarskich organizowały liczne grabieże i napady na okoliczne wsie i dobra kościelne, co wywoływało niezadowolenie z panowania polskiego. Po ich wycofaniu się już w październiku tego roku ponownie wróciły tu rządy krzyżackie. W 1433 r. wieś została doświadczona najazdem husytów, którzy szli tędy z Pelplina w kierunku Tczewa, powodując wiele szkód.

W okresie panowania krzyżackiego Gręblin należał do parafii Garc położonej w dekanacie tczewskim, a od początku XV w. leżącej w dekanacie gniewskim.

W latach 1454–1466 trwała wojna zwana pruską lub trzynastoletnią pomiędzy Krzyżakami a Polską, ze znacznym udziałem Gdańska i szlachty pomorskiej, która spowodowała wiele zniszczeń i zahamowała rozwój gospodarczy. W 1466 r. na mocy pokoju zawartego
w Toruniu Gręblin wraz z całym Pomorzem Nadwiślańskim wrócił do Polski.

Jako dawna własność krzyżacka wieś została włączona do dóbr królewskich, zorganizowanych jako starostwa niegrodowe, a na tym terenie jako starostwo gniewskie, które wydzierżawiano przedstawicielom szlachty pomorskiej i osobom z elit ówczesnej władzy. Jednak początkowo Gręblin nie był dzierżawiony wraz z całym starostwem gniewskim, lecz oddzielnie – przez przedstawicieli rodzin gdańskich, m.in.: Eberta Febera, Jakuba Rexa, Krzysztofa Konarskiego (Christoph Conarski), którzy czerpali z tej wsi dochody w ramach rekompensaty za wsparcie króla w wojnie trzynastoletniej. Gręblin nadal był wsią na prawie chełmińskim o powierzchni 38 łanów, później po 1564 r. było ich 30.
W 1660 r. jako sołtys Gręblina występuje Gerzy Moller. W 1654 r. wieś otrzymała od króla Jana Kazimierza potwierdzenie wszystkich otrzymanych przywilejów.

W 1546 r. z Rudna i Lignów, które dotychczas były wydzierżawiane oddzielnie przez gdańszczan, utworzono odrębny kompleks dóbr zwany dzierżawą (także kluczem lub tenutą) lignowską, którą odłączono od starostwa gniewskiego. Ok. 1628 r. do tej dzierżawy przyłączono Gręblin. Ten kompleks dwóch (od 1546 r.), a następnie trzech (od ok. 1628 r.) wsi wydzierżawiano osobom ze znanych rodów: Konopackim (od 1546 r.), Przyjemskim (od 1570 r.), Wejherom (od 1621 r.), Denhofom (od 1628 r.), Czartoryskim (od 1731 r.), których zwano dzierżawcami albo tenutariuszami, a także starostami, gdyż od 1621 r. byli nimi starostowie kościerscy. W okresie od ok. 1570 do 1628 r. wieś była dzierżawiona przez cystersów pelplińskich.

Wieś podupadła w czasie wojen ze Szwecją (w latach 1626–1629, a następnie w latach 1655–1660), kiedy to znaczna część zabudowań uległa zniszczeniu, a pola leżały odłogiem. W lustracji królewskiej z 1664 r. są zapisy informujące, że gburów, łącznie z sołtysem (Gerzy Moller), było 8 na 30 włókach, a po wojnie 5 na 20 włókach. Pustych włók było 10. Z tego wynika, że zmniejszyła się liczba mieszkańców i ok. 1/3 gruntów wsi jeszcze kilka lat po wojnie nie była zagospodarowana. Lustrator wspomina też o zniszczonych gruntach gręblińskich położonych na nizinach i o potrzebie pracy przy naprawie wałów przeciwpowodziowych[3].

Prawdopodobnie jeszcze na początku XVIII w. pojawił się urząd „dychrawy”, który troszczył się o należyte utrzymanie rowów odwadniających. Na terenie Gręblina istniało 10 rowów,
w tym na gruntach położonych na nizinie. Główny rów prowadził z pól Rudna przez łąki gręblińskie do Subków i nazywał się „Waserganek”. W 1719 r. kopano rów graniczny pomiędzy łąkami rajowskimi a Gręblinem[4].

Z 1749 r. pochodzi pierwsza wzmianka o szkole ewangelickiej w Gręblinie, w której uczył Jan Mene z Lignów, a potem Jerzy Baumann.

Pod względem podziałów administracyjnych Gręblin wchodził w skład województwa pomorskiego i powiatu tczewskiego.

Gręblin należał nadal do parafii Wielki Garc w dekanacie gniewskim. W wyniku reformacji
w kościele zapoczątkowanej przez Marcina Lutra kościół w Wielkim Garcu w 1566 r. został przejęty przez luteranów. Wtedy parafia katolicka nie funkcjonowała. Kościół z powrotem oddano katolikom w 1596 r. Wyznawcy nauki Lutra, pozbawieni kościoła, w 1640 r. zorganizowali ewangelicką gminę wyznaniową w Rudnie z pastorem na czele, a w dawnym spichlerzu urządzili kościół ewangelicki służący także mieszkańcom Gręblina.

W 1772 r. w wyniku rozbiorów Polski Gręblin wraz z Pomorzem Nadwiślańskim został włączony do Królestwa Prus. Administracyjnie wchodził w skład prowincji Prusy Zachodnie w Kwidzynie, gdzie znajdowała się siedziba kolegialnego organu władzy – Kamery Wojen i Domen, przekształconej w 1808 r. w Rejencję Zachodniopruską w Kwidzynie, oraz do powiatu starogardzkiego (Landkreis Preußisch Stargard) z siedzibą landrata w Starogardzie. Nazwa miejscowości nie uległa zmianie i występowała w postaci ‘Gremblin’.

W 1807 r. w okresie wojen napoleońskich Gręblin i inne miejscowości przejściowo były
pod władzą polskich oddziałów wojskowych, dowodzonych przez gen. Jana Henryka Dąbrowskiego. Rozkazem wydanym w Szprudowie 22 lutego gen. Dąbrowski polecił gen. J. Kosińskiemu: Pomaszerujesz, Generale, dziś rano z całą swoją brygadą do Gremblina, gdzie weźmiesz pozycję militarną. Po przemieszczeniu się wojsk 22 lutego (niedziela) gen. Dąbrowski przybył do Gręblina i w miejscowej karczmie spędził noc i zdecydował się na krok stanowczy – atak na Tczew, który wyznaczono na dzień następny, o czym pisał Stefan Żeromski w „Popiołach”[5]. Rano 23 lutego z Gręblina przez Czarlin ruszyła na Tczew brygada gen. Kosińskiego.

Po zakończeniu wojen napoleońskich Gręblin nadal pozostał w państwie pruskim. Władze, chcąc ratować kraj po niszczącej wojnie, wprowadzały wiele reform społecznych, gospodarczych i administracyjnych. W 1784 r. rząd pruski wykupił prawa do dzierżawy tych dóbr od rodziny Czartoryskich – ostatnich polskich dzierżawców. Do administrowania nimi utworzono urzędy zarządzające. Prowadzono dzierżawy, sprzedaż i parcelacje gruntów, głównie dla osadników pochodzenia niemieckiego. Na początku XIX w. uwłaszczono chłopów na ich gruntach. Urząd sołtysa funkcjonował nadal według dotychczasowych zasad. Do 1787 r. jako sołtys występuje Piotr Rajkowski. Następnie od 1787 do 1798 r. sołtysem był Jerzy Rajkowski, syn Piotra. Od 1801 r. jako sołtys występuje Jan Balkord. W 1829 r. znaczną część ziemi sprzedano, tworząc kilka dużych majątków ziemskich. We wsi funkcjonowały szkoła i mleczarnia należąca do (?) Bruhinga, którą później nabył Alfred Ziehm.

Ok. połowy XIX w. przy drodze do Rudna założono majątek ziemski o powierzchni
175 ha: Gręblińskie Pole (Gremblinerfelde), które dało początek istniejącej do dziś osadzie zwanej Gręblińskie Wybudowanie.

Według danych z 1872 r. na terenie Gręblina było kilka większych własności ziemskich, których posiadaczami byli: Herman Ziehm, Richard Pollnau, Jerzy Rohrbeck, (?) Zimmermann, (?) Hoffschen, (?) Schroeder. Na przełomie XIX i XX w. jako posiadacze ziemscy występują: Rudolf Rohrbeck 1884[6], Alfred Ziehm, Eugeniusz Ziehm, Bernard Thiel, Maria Frost.

W 1896 r. wybudowano do Gręblina linię kolejki wąskotorowej, która połączyła tę miejscowość z cukrownią w Pelplinie. Stąd linia prowadziła dalej do Wielkiego Garca
i Międzyłęża.

Gręblin i Gręblińskie Wybudowanie w 1885 r. zajmowały obszar ok. 660 ha, liczyły 308 (G. 258, G.W. 50) mieszkańców, w tym: katolików 197, ewangelików 111, innych wyznań 10. Natomiast w 1910 r. również zajmowały obszar 660 ha. Budynków zamieszkałych było 29, 345 mieszkańców, w tym katolików 418, ewangelików 29, innych wyznań 4, pochodzenia polskiego 251, niemieckiego 94.

Po 1815 r. Gręblin należał do: obwodu rejencyjnego w Kwidzynie (Regierungsbezirk Marienwerder), powiatu kwidzyńskiego (Landkreis Marienwerder), urzędu obwodowego (Amtsbezirke Adlig Liebenau) w Lignowach. Wieś Gręblin tworzyła gminę (Gemeinde Gremblin), którą kierował sołtys (Schulze).

W zakresie podziałów kościelnych Gręblin z Gręblińskim Wybudowaniem należały nadal
do parafii Wielki Garc w dekanacie gniewskim i diecezji włocławskiej, a od 1821 r. do diecezji chełmińskiej z siedzibą biskupa w Pelplinie – od 1824 r.

W 1920 r. Pomorze Nadwiślańskie, a w tym Gręblin z Wybudowaniem wróciły do Polski
i otrzymały polskie nazwy: Gręblin i Gręblińskie Wybudowanie. Po przejęciu ziemi pomorskiej przez Polskę następował proces polonizacji i przekształceń własnościowych. Niektórzy właściciele niemieccy opuścili tę ziemię. W 1929 r. jako posiadacze gospodarstw powyżej 50 ha występują: Klara Thiel (poprzednio Bernard Thiel) – 101 ha, Leonard Jurkiewicz (poprzednio jeszcze w 1923 r. Edith Witt) – 98 ha, Alfred H. Ziehm – 334 ha
(w 1923 r. 292 ha), Egon Ziehm – 144 ha oraz Maria Frost.

Miejscowość była nadal połączona kolejką wąskotorową z cukrownią w Pelplinie oraz
z miejscowościami na Nizinie Walichnowskiej. W 1925 r. z inicjatywy kilku mieszkańców utworzono Ochotniczą Straż Pożarną. Nadal funkcjonowała publiczna szkoła powszechna, do której uczęszczał m.in. bł. Hilary Januszewski. W latach trzydziestych XX w. wdrażano reformę rolną poprzez parcelację części dużych majątków ziemskich.
W 1937 r. z nieruchomości położonych w Gręblinie, należących do Alfreda Ziehma, wydzielono 150 ha[7], które podzielono na mniejsze gospodarstwa i zasiedlono osadnikami z południa kraju, w znacznym stopniu z Podhala, którzy zamieszkali w charakterystycznych domach zwanych „poniatówkami”, jeszcze w czasach obecnych widocznymi
w krajobrazie[8]. W gospodarstwie A. Ziehmana funkcjonowała mleczarnia. We wsi nadal funkcjonowała kuźnia.

W 1921 r. w Gręblinie wraz z Gręblińskim Wybudowaniem było 31 budynków mieszkalnych, 451 mieszkańców, w tym wyznania: katolickiego 418, ewangelickiego 29, innych 4 oraz narodowości: polskiej 425 i niemieckiej 26.

Administracyjnie wieś została włączona w skład województwa pomorskiego (1920–1939), powiatu gniewskiego (1920–1932), powiatu tczewskiego (1932–1934) i wójtostwa Lignowy (1920–1934). Gręblin z Gręblińskim Wybudowaniem w okresie od 1920 do 1934 r. tworzył gminę tzw. jednowioskową. Po reformie administracyjnej w 1934 r. wieś pozostała nadal w województwie pomorskim i powiecie tczewskim (1934–1939) i została włączona do gminy Małe Walichnowy (1934–1939). W tym okresie Gręblin wraz z Gręblińskim Wybudowaniem tworzył gromadę z sołtysem na czele.

Gręblin wraz z Gręblińskim Wybudowaniem należał do katolickiej parafii w Wielkim Garcu
w dekanacie gniewskim i diecezji chełmińskiej oraz do ewangelicko-unijnej gminy wyznaniowej w Rudnie, należącej do superintendentury Tczew ̶ Starogard.

W latach 1939–1945 Pomorze Nadwiślańskie, w tym Gręblin, znajdowało się pod okupacją niemiecką. Rozpoczął się okres prześladowań i wywłaszczeń Polaków z posiadłości ziemskich, a na ich miejsce sprowadzano osadników pochodzenia niemieckiego, m.in.
z Besarabii. Miejscowościom przywrócono niemieckie nazwy sprzed 1920 r., odpowiednio: ‘Gremblin’ i ‘Gremblinerfelde’, który w 1942 r. włączono do Gręblina, od tego czasu obowiązywała jedna nazwa Gremblin. We wsi funkcjonowała publiczna szkoła niemiecka.

Administracyjnie obie miejscowości zostały włączone do Prowincji Gdańsk Prusy Zachodnie (Reichsgau Danzig-Westpreußen), powiatu tczewskiego (Landkreis Dirschau), obwodu urzędowego Rudno (Amstbezirke Rauden). Wieś z osadą tworzyła gminę Gręblin (Geminde Gremblin). Wszystkie organy władzy były obsadzone przez Niemców. W 1944 r. wieś liczyła 388 mieszkańców, w tym ok. 1/3 wyznania ewangelickiego.

W okresie wojny Gręblin należał nadal do katolickiej parafii w Wielkim Garcu (Gross Garc), która funkcjonowała w ograniczonym zakresie i należała do komisariatu biskupiego
w Tczewie (Bischof Kommissar Dirschau) i diecezji chełmińskiej administrowanej przez biskupa gdańskiego oraz do ewangelickiej gminy wyznaniowej Rudno należącej do superintendentury Starogard–Tczew.

W lutym 1945 r. przez wieś przemieszczali się liczni uciekinierzy z Prus Wschodnich,
a następnie wojska radzieckie. Spowodowało to liczne zniszczenia we wsi. Miejscowi Niemcy opuścili wieś i swoje gospodarstwa. Po przejściu frontu Pomorze Nadwiślańskie,
w tym Gręblin i Gręblińskie Wybudowanie, wróciło do Polski. Miejscowościom przywrócono polskie nazwy: Gręblin i Gręblińskie Wybudowanie.

Po wojnie rozpoczął się okres przemian ustrojowych. Dotychczasowe gospodarstwa poniemieckie, porzucone oraz polskie powyżej 100 ha zostały odebrane właścicielom
i przejęte przez Skarb Państwa, np. Alfreda Ziehmana, Eugeniusza Ziehmana (sołtys
w okresie okupacji), Bernarda Thiela i Marii Frost, będącej także dzierżawcą majątku ziemskiego w Gręblińskim Wybudowaniu. Przejęte grunty przekazywano przesiedleńcom
i repatriantom z Kielecczyzny i z okolic Lwowa, tworząc małe indywidualne gospodarstwa. Jednocześnie na bazie przejętych dóbr utworzono Rolniczą Spółdzielnię Produkcyjną, która funkcjonowała do 1956 r. Później w latach siedemdziesiątych grunty na terenie Gręblina przejmowała RSP „Plon” w Rajkowach, tworząc tu filię – „Gospodarstwo Gręblin”, z bazą
na terenie byłego właściciela Alfreda Ziehmana. W latach sześćdziesiątych XX w. nastąpił kolejny napływ osadników, głównie z Podhala. Te przemiany sprawiły, że rozpoczęto budowę domów jednorodzinnych i wielorodzinnych, co spowodowało rozrost terytorialny wsi. We wsi funkcjonowały szkoła i ochotnicza straż pożarna.

W związku z rozwojem komunikacji samochodowej w 1978 r. zlikwidowano linię kolejki wąskotorowej do Pelplina i Międzyłęża, funkcjonującej od 1896 r.

Po przemianach ustrojowych w 1990 r. gospodarstwo RSP „Plon” zaczęło stopniowo upadać. Grunty zostały przejęte przez prywatnych właścicieli. W 2013 r. zlikwidowano szkołę w Gręblinie.

Administracyjnie Gręblin wraz z Gręblińskim Wybudowaniem zostały włączone do województwa gdańskiego (1945–1988), następnie województwa pomorskiego (od 1999), powiatu tczewskiego (1954–1975 i od 1999), gminy Małe Walichnowy z siedzibą w Rudnie (1945–1954), gromady Rudno (1954–1973), gminy Rudno (1973–1975), gminy Pelplin wieś (1975–1991) i gminy Pelplin (od 1992). W okresie 1945–1954 Gręblin wraz z Gręblińskim Wybudowaniem tworzyły gromadę, a od 1973 r. sołectwo z sołtysem na czele.

Gręblin i Gręblińskie Wybudowanie należały do parafii Wielki Garc w dekanacie gniewskim, a od 1993 r. w dekanacie pelplińskim. W 1984 r. odbudowano dawny kościół w Rudnie
i urządzono w nim kaplicę filialną parafii Wielki Garc, służącą także mieszkańcom Gręblina. Dawna gmina ewangelicka w Rudnie wskutek opuszczenia terenów pomorskich przez Niemców przestała funkcjonować.

Opracował – Bogdan Badziong

[1] M. Grzegorz, Słownik historyczno-geograficzny, s. 41.
[2] M. Kiełczewska-Zalewska, O powstawaniu i przeobrażaniu, s. 102.
[3]J. Paczkowski, Opis królewszczyzn, s. 100-101.
[4] M. Piechowska, Ustrój wsi, w: KMR nr 3-4 1999, s. 19.
[5]S. Żeromski, Popioły, s. 424, także A. Białkowski, Pamiętnik starego żołnierza, s. 23.
[6] Pielgrzym, 1884 nr 102, s. 3.
[7] Rozp. RM z 12 lutego 1937 r. o ustaleniu na rok 1937 imiennego wykazu nieruchomości podlegających przymusowemu wykupowi (Dz. U. z 197, nr 10, poz. 74).
[8] W drugiej połowie lat 30. XX wieku architektoniczny krajobraz niektórych miejscowości na Kociewiu wzbogacił się o nowe ciekawe elementy, jakimi były zagrody typu poniatówka. Ich nazwa pochodziła od nazwiska Juliusza Poniatowskiego, ministra rolnictwa i reform rolnych w kilku rządach II Rzeczypospolitej. Każda z zagród, które powstawały głównie od roku 1937 na podstawie tego samego projektu, składała się z domostwa i obory, które mogły być drewniane lub murowane, a także ze wzniesionej z drewna stodoły.
Wszystkim poniatówkom przysługiwał określony areał ziemi, wynoszący około 8 ha. Było to jednak zależne od klasy gleby, więc gospodarstwom, które otrzymywały ziemię niższych klas, zapewniono areały w nieco większym wymiarze. Zagrody tworzono z myślą o osadnikach z południowej Polski, szczególnie z przeludnionej Małopolski. Prowadzono tam specjalne akcje mające zachęcić miejscową ludność do przesiedlania się do Wielkopolski i na Pomorze, gdzie powstawały poniatówki. Potencjalnych osadników zachęcano niskimi cenami nowych gospodarstw i możliwością rozłożenia spłaty na wiele lat (zagroda wraz z gruntami stanowiły kredyt, którego udzielał Bank Rolny).