Na północ od centrum obecnego Pelplina w zakolu Wierzycy znajdowało się grodzisko datowane na VIII–X w. Wpisuje się ono w system grodów nad Wierzycą. Mnich zwany Geografem Bawarskim w opisie grodów i ziem z 845 r. wymienia plemię Uerizane (z 10 civitates – grodami), co część badaczy tłumaczy: Wierczanie lub Wierzyczanie (łac. Verizane), tj. plemię nad rzeką Wierzycą[1].
W 1274 r. na mocy nadania księcia pomorskiego Mściwoja II część ziemi tymawskiej terra Thymaw, leżącej po prawej stronie Wierzycy w dzielnicy świeckiej, w tym obszary obecnych miejscowości: Bielawki, Nowy Dwór, Ropuchy, Rożental, Rombark i Kulice oraz skrawek ziemi gniewskiej terra Gymeu, po lewej stronie tej rzeki, tj. obszar Pelplina, przejął zakon cystersów z Doberanu, sprowadzony w 1258 r. do Pogódek. Nadanie Mściwoja II potwierdził w 1276 r. skonfliktowany z nim jego stryj książę Sambor II, przebywający wtedy na wygnaniu w Elblągu u Krzyżaków.
Cystersi pojawili się w Pelplinie 27 października 1276 r., wydarzenie to upamiętnia dwuwiersz w Kronice pelplińskiej: W święto Judy i Szymona przyszli mnisi do Pelplina[2]. Pelplin stał się siedzibą konwentu (zakonników tworzących dom zakonny) i opata. Pierwszym opatem w Pelplinie był Werner (1276–1292). Od tego wydarzenia datuje się rozwój opactwa cystersów i osady przyklasztornej Pelplin. Tworzące się opactwo zostało obdarowane przez księcia Mściwoja II licznymi przywilejami, które praktycznie dawały mu prawo wyłączności na zajmowanym terenie.
W 1282 r. na mocy układu w Miliczu Krzyżacy przejęli ziemię gniewską i od razu upomnieli się o swoje prawa zwierzchnie do cysterskiej osady Pelplin, położonej po lewej stronie Wierzycy w granicach tej ziemi, czyli w obszarze ich nadania, na co uzyskali aprobatę księcia Mściwoja II[3]. W 1289 r. klasztor pelpliński wraz z dobrami został przejęty pod opiekę apostolską na mocy dekretu papieża Mikołaja IV, co dało mu specjalną ochronę. W 1303 r. na prośbę opata cystersi z Pelplina otrzymali od króla Czech i Polski Wacława II, władającego wtedy Pomorzem Nadwiślańskim, potwierdzenie swoich dotychczasowych nadań ziemskich i przywilejów oraz pozwolenie na zakładanie wsi, co zapisano w Kronice pelplińskiej: Dał pozwolenie lokowania dóbr klasztornych na prawie niemieckim i dzierżawienia ludziom każdej narodowości i każdego języka, którzy we wszystkim będą podlegać władzy samego klasztoru (…), wyjęci spod władzy kasztelanów, wojewodów i innych urzędników, wolni od wszelkich podatków i obciążeni wszelkiego prawa Ziemi Pomorskiej[4].
Zakonnicy rozpoczęli budowę okazałego klasztoru w dolinie nad Wierzycą. W jego otoczeniu powstały zabudowania gospodarcze. W ten sposób zaczęła się kształtować osada klasztorna, zalążek późniejszej wsi Pelplin. Cystersi przystąpili też do organizowania gospodarki, zakładali wsie i organizowali folwarki, w tym folwark Karwania (późniejsze Maciejewo) położony na północ od klasztoru[5], będący drugim zalążkiem kształtującym Pelplin. Przy klasztorze wybudowali zaporę, spiętrzyli wodę i wybudowali młyn na swoje potrzeby.
Krzyżacy po zajęciu Pomorza Gdańskiego w 1309 r. stali się panami tej ziemi, a dobra cysterskie w Pelplinie częścią tworzonego przez nich państwa zakonnego. Po pewnych sporach zakon krzyżacki potwierdził cystersom wcześniej nadane prawa. Teren należący do cystersów wchodził formalnie w skład jednostki administracyjnej – komturstwa gniewskiego, jednak na podstawie nadanych przywilejów był praktycznie wyłączony z administracji krzyżackiej.
W 1410 r. po bitwie grunwaldzkiej w Pelplinie i okolicy pojawiły się wojska polskie, litewskie i tatarskie, podległe kasztelanowi kamieńskiemu Pawłowi z Szaradowa, staroście królewskiemu. Pozostające na tym terenie oddziały wojsk litewskich i tatarskich powodowały liczne grabieże i napady na okoliczne wsie i dobra kościelne, m.in. na klasztor pelpliński i okoliczne miejscowości, co wywoływało niezadowolenie z panowania polskiego. Jesienią tego roku wojska te opuściły Pomorze Nadwiślańskie, co spowodowało ponowne podporządkowanie tego terenu zakonowi krzyżackiemu.
Latem 1433 r. na Pomorzu Nadwiślańskim pojawiły się ponownie wojska króla Władysława Jagiełły, wśród nich oddziały czeskich husytów (tzw. sierotek – odłam taborytów, radykalnej grupy husytów), dowodzone przez Jana Czapka. Krzyżacy unikali otwartej wojny z husytami. Ponieważ nie udało się im zdobyć Nowego i Gniewu, udali się do Pelplina, gdzie zajęli i ograbili klasztor cystersów i spalili część zabudowań gospodarczych. Klasztor służył im za stajnię i legowisko, w którym bili bydło[6]. Stamtąd przez jakiś czas wysyłali oddziały w teren, grabiąc i niszcząc okoliczne wsie. Potem udali się do Tczewa i Oliwy.
W latach 1454–1466 trwała wojna, zwana pruską lub trzynastoletnią, pomiędzy Krzyżakami a Polską przy znacznym udziale Gdańska i szlachty pomorskiej. Kronika pelplińska, opierająca się na starszym dokumencie, podaje: Niemałe zamieszanie powstało z powodu jakiejś ligi, którą zawiązały prowincje przeciwko panom ziemskim [Krzyżakom B.B.][7]. Tereny klasztorne przez kilka lat wojny były w okresie dwuwładzy, gdy w Gniewie stacjonowali Krzyżacy, a w Starogardzie wojska zaciężne króla Polski. Jak były problemy z wypłatą żołdu, wtedy ich dowódcy wyprawiali się m.in. na tereny należące do klasztoru pelplińskiego po łupy i żywność, co zapisano w Kronice pelplińskiej: (…) spalony został nasz klasztor [prawdopodobnie część zabudowań gospodarczych B.B.] przez żołnierzy nie wiadomo jakich – spalili młyn klasztorny, rozsypując dużo pszenicy, żyta i jęczmienia, i innych płodów, oraz piekarnię piekarzowi i niemało pieniędzy wyrywając, dwóch dobrych ludzi strzelbami zabili a w tym wydawali się gorsi od heretyków i pogan dzikich[8].
W 1466 r. na podstawie pokoju zawartego w Toruniu Pelplin wraz z całym Pomorzem Nadwiślańskim wrócił do Polski. Administracyjnie należał do województwa pomorskiego i powiatu tczewskiego, a własnościowo do klucza dóbr cysterskich, który nadal posiadał znaczne przywileje, wyłączające go spod administracji państwowej.
W otoczeniu klasztoru funkcjonowały i powstawały folwarki, karczmy i młyny, które później wyznaczały kierunki rozwoju przestrzennego Pelplina.
Pelplin był nadal niewielką osadą otaczającą zamknięty zespół klasztorny. Na północ od klasztoru, pomiędzy obecnymi ulicami Sambora i Kanonicką oraz Wierzycą, funkcjonował folwark Karwania, od XVIII w. zwany Maciejewem. Karwan to pierwotne miejsce stacjonowania wozów taborowych i magazynowania sprzętów. Folwark miał powierzchnię ok. 108 łanów, położonych po obu stronach Wierzycy, i obejmował tereny utworzonego w XIX w. folwarku Pólko. Należała też do niego cała wieś klasztorna Pelplin z wyjątkiem budynków klasztornych, opata i tzw. karczmy kamiennej (Steinkrug). W 1672 r. wskutek zaprószenia ognia spłonął dom folwarczny i szpital oraz domy kowala i drwala.
Dalej na północ nad Wierzycą założono niewielki folwark Pralnia zwany też Junghof (młody lub nowy dwór – folwark), o powierzchni ok. 5,5 łanu. W jednym z jego budynków gromadzono środki piorące i prano pościel na potrzeby klasztoru.
Na wschód od klasztoru, pomiędzy obecną drogą do Rudna i Pomyj, znajdował się las nazywany w kronice cystersów ‘Gaide’, tj. Gaj, który w połowie XVIII w. został wykarczowany i przekształcony w folwark Gaj o powierzchni ok. 3,5 łanu.
Nad Wierzycą w pobliżu klasztoru funkcjonował młyn wodny, który zaopatrywał klasztor w mąkę.
W otoczeniu klasztoru powstawały karczmy, które obsługiwały podróżnych przybywających do klasztoru.
Najstarsza karczma zwana kamienną (Steinkrug) znajdowała się przed bramą klasztorną (taberna ante monasterium – obecnie budynek przy placu Tumskim 2). Karczmę kupił w 1599 r. za 700 marek murarz Laba. W roku 1679 r. posiadał ją karczmarz (?) Motyka[9]. W roku 1741 r. została wydzierżawiona Franzowi Zajuchowskiemu, a w 1761 r. (?) Fordońskiemu.
Karczma przed mostem (taberna ante Pontem – obecnie budynek przy placu Wolności 1), jest prawdopodobnie drugą najstarszą karczmą w otoczeniu klasztoru. 28 marca 1664 r. w nocy cała karczma się spaliła. Potem została odbudowana. W 1741 r. ekonom opata F. Moszczyński wydzierżawił tę karczmę wraz z ogrodem, łąkami i przynależącą ziemią Adalbertowi Marachowi.
Trzecia karczma przy drodze do Pomyj (nova taberna ad via versus Pomey – od XIX w. hotel „Pod Czarnym Orłem”, obecnie kamienica przy pl. Grunwaldzkim 2) została założona dopiero w 1683 r. i dlatego nazywana była nową. W 1740 r. opat Adalbert Leski wydzierżawił tę karczmę wraz z ogrodem i łanami ziemi na okres trzech lat Kasimirowi Szczepińskiemu. W 1758 r. karczma została sprzedana przez opata Stephana Hieronimusa Turno Annie Szczepińskiej i jej spadkobiercom na kolejne cztery pokolenia.
Czwarta karczma (gospoda, tzw. hakbuda, znajdowała się ona przy przydrożnej figurce, przy drodze z Maciejewa do Rajków, która dawniej skręcała na zachód – obecnie strażnica OSP przy ul. Sambora) została założona przez opata Thomasa Franza Czapskiego i funkcjonowała na podstawie przywileju udzielonego 3 sierpnia 1703 r. Kasimirowi Schulzowi. Na podstawie zapisu spadkowego została przepisana w 1737 r. przez opata Adalberta Leskiego na własność Johannowi Chrzanowskiemu wraz z dziewięcioma morgami ziemi i ogródkiem warzywnym, który wcześniej należał do opata.
Długi okres pokoju i rozwoju gospodarczego przerwała wojna ze Szwecją (1626–1629) o ujście Wisły. Król Szwecji Gustaw Adolf po wylądowaniu w Pilawie ruszył na Pomorze. 27 lipca wojska szwedzkie dotarły do linii Wisły, wtedy na południe od Wielkich Walichnów zbudowały przeprawę przez tę rzekę, a następnie po jej przekroczeniu wtargnęły do pozbawionych obrony Gniewu oraz Tczewa. Szwedzi podporządkowali sobie także wsie po lewej stronie Wisły, w tym należące do klasztoru cystersów. Na początku sierpnia w te okolice przybył król Gustaw Adolf, odwiedził m.in. klasztor cystersów w Pelplinie, opuszczony przez większość zakonników. O postępach wojennych Szwedów w początkowym okresie wojny wspomina Kronika pelplińska: Tymczasem wróg nie widząc żadnych przeszkód swoje wojsko przerzucił przez Wisłę, żołnierzy polskich, jeśli gdzieś byli, wyrzucił z ich siedzib, twierdzę tczewską i gniewską zajął i zaczął robić swobodne wypady na wsze strony[10]. Po walkach polsko szwedzkich pod Gniewem na początku października 1626 r. przez Pelplin przechodziły wycofujące się wojska polskie, udając się pod Tczew. Wojna trwająca do 1629 r. spowodowała wiele szkód w klasztorze i folwarkach cystersów.
Klasztor i folwark Maciejewo znacznie ucierpiał w czasie wojny ze Szwecją 1655–1660. Zakonnicy opuścili klasztor, folwarki zostały ograbione, a zabudowania częściowo zniszczone. W SGKP zanotowano: Na folwarku została tylko jedna chałupka i wolarnia bez dachu; reszta gumna, śpichlerze, chlewy owczarnie i inne domy do gospodarstwa potrzebne były do szczęta spalone, tak że ani śladu po nich nie zostało. Cały inwentarz w bydle składał się z jednej krowy i ośmiu wołów (…)[11].
Wojna siedmioletnia (1756–1763) prowadzona przez wiele państw europejskich, w tym Saksonię (będącą w unii personalnej z Polską) i Rosję z Prusami, spowodowała, że w 1758 r. na tereny nadwiślańskie i do Pelplina wkroczyły wojska rosyjskie, które przebywały tu do 1762 r. W wielu miastach, m.in. w Gniewie, Tczewie, Świeciu, Rosjanie pozakładali swoje magazyny zaopatrzeniowe. Działające tu wrogie sobie wojska pruskie i rosyjskie pobierały kontrybucje, rekwirowały żywność, dokonywały rabunków. Z pobytem wojsk rosyjskich na tej ziemi wiąże się jedna z interpretacji nazwy regionu Kociewie. Niektórzy badacze uważają, że pochodzi ona od rosyjskiego ‘kočevƅe’ (tłum. „koczewie”), tzn. obozowisko, koczowisko. Obozowisko wojsk rosyjskich w okresie wojny siedmioletniej istniało prawdopodobnie w Pelplinie w 1758 r., znaleziono tam worek z moskiewskimi monetami z tego okresu[12]. Takie „koczowiska, obozowiska” mogły istnieć także w innych miejscowościach pomiędzy Gniewem, Pelplinem a Starogardem, stąd z tą okolicą wiązane jest terytorium pierwotnego Kociewia.
Osada klasztorna Pelplin wraz z folwarkami Maciejewo i Pralnia tworzyły przyklasztorną parafię Pelplin w dekanacie gniewskim.
W 1772 r., w wyniku pierwszego rozbioru Polski Pomorze Nadwiślańskie z Pelplinem zostało włączone do Królestwa Prus.
Administracyjnie Pelplin wchodził w skład prowincji Prusy Zachodnie z siedzibą w Kwidzynie, gdzie znajdowała się siedziba kolegialnego organu władzy – Kamera Wojen i Domen, przekształcona w 1808 r. w Rejencję Zachodniopruską w Kwidzynie, oraz do powiatu starogardzkiego (Landkreis Preußisch Stargard) z siedzibą landrata (starosty) w Starogardzie.
Rząd pruski rozpoczął proces sekularyzacji zakonu cystersów i przejmowania jego dóbr ziemskich. Wtedy Pelplin z folwarkami został włączony do pruskich dóbr królewskich. Do zarządzania nimi powołano urzędy domenialne podległe Kamerze Domen i Wojen w Kwidzynie. Początkowo dzierżawcą dóbr był radca nadworny Dybus mieszkający w Borkowie. Potem dobra te przeznaczono do wieczystej dzierżawy. Wtedy też ok. 1790 r. na zachód od klasztoru w kierunku Starogardu urządzono nowy folwark Pólko, który przejął część dawnych gruntów folwarku Maciejewo.
W latach 1807–1808 i 1812–1813, tj. w okresie wojen napoleońskich, Pelplin i okoliczne osady przejściowo były pod władzą polskich lub francuskich oddziałów wojskowych. W lutym 1807 r. przybyła tu dywizja z Badenii, z 16 tys. żołnierzy, dowodzona przez gen. J. F. Menarda i stąd udała się do Tczewa, a potem do Gdańska. W 1808 r. w klasztorze i okolicy urządzono lazaret dla ok. 800 chorych oraz cmentarz dla dużej liczby zmarłych żołnierzy. Podanie ludowe głosi, że w 1807 r. w karczmie w Maciejewie nocował gen. Jan H. Dąbrowski, stamtąd udał się z wojskiem na Tczew. Inne mówi, że w 1812 r. nocował tu cesarz Napoleon Bonaparte, gdy szedł z wojskiem na wojnę z Rosją[13]. Po zakończeniu wojen Pelplin pozostał w państwie pruskim.
Po 1815 r. Pelplin należał do Rejencji Gdańskiej (Regierungsbezirk Danzig), powiatu Starogardzkiego (Landkreis Preußisch Stargard), a od 1 października 1887 r. do utworzonego powiatu tczewskiego (Landkreis Dirschau), obwodu urzędowego w Pelplinie (Amtsbezirk Pelplin). Pelplin z osadami tworzył obszar dworski Pelplin.
Papież Pius VII bullą De salute animarum z 16 lipca 1821 r. wytyczył nowe granice diecezji w państwie pruskim. Wtedy Pomorski Wikariat Apostolski odłączono od diecezji włocławskiej i przyłączono do diecezji chełmińskiej z siedzibą biskupa w Chełmży. W 1823 r. król pruski Fryderyk Wilhelm III wydał dekret o kasacie opactwa cysterskiego w Pelplinie, co spowodowało faktyczną likwidację klasztoru. Wtedy ostatecznie zdecydowano, aby siedzibę biskupa przenieść z Chełmży do budynków klasztornych w Pelplinie. Uroczystość przeniesienia stolicy biskupiej (intromisji), tj. objęcia dawnego klasztoru cystersów, do nowej katedry odbyła się 3 sierpnia 1824 r. w Pelplinie[14]. Pierwszym biskupem w Pelplinie był ks. bp Ignacy S. Mathy (1824–1832), po nim kolejno byli księża biskupi: Anastazy Sedlag (1834–1856), Jan Nepomucen Marwicz (1857–1886). W następnych latach rozwinęły działalność instytucje diecezjalne: seminarium duchowne, Collegium Marianum, kuria biskupia, kapituła katedralna i sąd biskupi. Jednocześnie powstałe instytucje kościelne otrzymały cześć dawnych gruntów klasztornych i zabudowań folwarcznych z przeznaczeniem na utrzymanie, były one położone w Nowym Dworze (kuria biskupia), Maciejewie (kapituła biskupia) i Pólku (seminarium biskupie).
Zmiana funkcji klasztoru spowodowała, że nastąpiły przemiany w północnej części wsi Pelplin. Na terenie dawnych zabudowań folwarku Maciejewo (poprzednio Karwania) urządzono drogę i wybudowano kanonie (obecnie ul. Kanonicka) z przeznaczeniem na siedziby kanoników katedralnych. Sam folwark urządzono dalej na północ, co spowodowało ostateczne wchłonięcie dawnego małego folwarku Pralnia.
Na północ od wsi Pelplin w 1852 r. wybudowano linię kolejową i stację, a później powstały tam obiekty przemysłowe powiązane z transportem kolejowym, m.in.: w 1878 r. cukrownia, w 1892 mleczarnia, w 1897 r. spichlerz zbożowy, w latach 1895–1900 wybudowano kolejkę wąskotorową łączącą cukrownię z miejscowościami na północny wschód od Pelplina. Powstanie wymienionych obiektów spowodowało budowę dróg bitych do stacji w Pelplinie. W ten sposób na gruntach folwarku Maciejewo ukształtowała się nowa osada przemysłowo-handlowa.
Odpady poprodukcyjne z rozwijającej się cukrowni wywożono w kierunku północnym na ówczesne Bolwerg (bastion, obwarowanie), gdzie przez lata ukształtowała się Zuckerberg (cukrowa góra), obecnie wyróżniająca się w krajobrazie przy obwodnicy miasta.
W 1883 r. w Pelplinie na Wierzycy wybudowano most, który dał początek nowej drodze Pelplin – Rożental (Fridrichstrasse, obecnie ul. Kościuszki), którą wybrukowano, wzdłuż drogi postępowała zabudowa mieszkaniowa, zainicjowana głównie przez wzrost liczby mieszkańców spowodowany powstaniem stacji kolejowej i cukrowni. Ostatecznie doprowadziło to do połączenia tych miejscowości.
Działająca w Pelplinie Mieszkaniowo-Zakładowa Spółdzielnia zakupiła na początku XX w. przy Marktplatz (Rynek, dziś pl. Grunwaldzki) i przy Banhofstrasse (Dworcowa, dziś Mickiewicza) grunty i nieruchomości i urządziła tam hotel, rzeźnię i cukiernię, drogerię, sklep spożywczy, sklep z wyrobami tytoniowymi i 13 mieszkań na wynajem, a także umożliwiła stolarzowi Rosinke otworzenie na dogodnym terenie zakładu stolarskiego. Zarządzaniem kompleksem budynków zajmowało się Stowarzyszenie Kasy Oszczędnościowej i Pożyczkowej z Rudna. Szczególne znaczenie miał budynek przy rynku Hotel zu Schwarzer Adler (Hotel pod Czarnym Orłem), nazywany także Deutsches Haus (Dom Niemiecki).
W drugiej połowie XIX w. powstało wydawnictwo Pielgrzym – w odpowiedzi na tzw. dom niemiecki powstał dom polski, handlowano tam książkami, materiałami papierniczymi i wyrobami rzemiosła artystycznego. To tutaj ukazywało się czasopismo „Pielgrzym”, które miało ogromne znaczenie dla utrzymania i wzmocnienia ducha patriotycznego narodowości polskiej. W przynależącej do wydawnictwa drukarni drukowano polskie książki i broszury, także o treści naukowej. Przeciwwagą dla hotelu Pod Czarnym Orłem był otwarty przy ulicy Banhofstrasse (Dworcowa, dziś Mickiewicza) Hotel Pelplin, który był własnością polskiej patriotycznej rodziny Sikorskich.
Rozwój wsi związanej z instytucjami kościelnymi oraz powstanie osady przemysłowo-handlowej przy stacji kolejowej spowodowało, że przestrzenie pomiędzy nimi zaczęto łączyć ulicami, przy nich powstawały obiekty użyteczności publicznej: karczmy, zajazdy, hotele, banki, sklepy, magazyny, warsztaty rzemieślnicze, wydawnictwa i urzędy.
Na początku XX w. przy drodze do Janiszewa zaczęły powstawać zabudowania mieszkalne, które dały początek nowej osadzie Kolonia Pelplin, obecnie to ulica Wybudowanie.
Pelplin liczył w 1823 r. 394 mieszkańców; w 1868 r. 1684 mieszkańców, w tym wyznania katolickiego 1541, ewangelickiego 134, mojżeszowego 9; w 1879 r. 1904 mieszkańców; w 1885 r. 2117 mieszkańców; w 1905 r. 3515 mieszkańców, w tym wyznania katolickiego 3213, ewangelickiego 288, 12 mojżeszowego i 2 innego.
Pelplin z osadami i folwarkami Maciejewo, Pólko, Wola (od założenia w początkach XVIII w.) należał nadal do parafii Pelplin w dekanacie gniewskim oraz do ewangelicko-unijnej gminy wyznaniowej w Rudnie, należącej do superintendentury w Tczewie. W 1895 r. przy Friedrichstraße (dziś przedszkole przy ul. Kościuszki) wybudowano kaplicę należącą do Ewangelickiego Stowarzyszenia Mężczyzn w Pelplinie, która wchodziła w skład gminy wyznaniowej w Rudnie i służyła mieszkańcom Pelplina. Stowarzyszenie urządziło też cmentarz w pelplińskim lesie.
Okres zaborów trwał przez 148 lat, tj. do 1920 r., kiedy Pomorze Nadwiślańskie, w tym Pelplin wieś, Maciejewo folwark, Pólko folwark, Kolonia przy Pelplinie osadzie i Gaj folwark wróciły do Polski. Zostały włączone do województwa pomorskiego (1920–1939), powiatu tczewskiego (1920–1939) i wójtostwa Pelplin (1920–1930), Pelplin wraz z sąsiednimi osadami: Maciejewo, Pólko, Gaj, Kolonia tworzył gminę Pelplin. 1 stycznia 1931 r. gmina Pelplin została przekształcona w miasto Pelplin z własnym samorządem. Po reformie administracyjnej w 1934 r. miasto Pelplin pozostało nadal w województwie pomorskim i powiecie tczewskim.
Zmiana państwowości spowodowała, że spadła liczba mieszkańców z 3969 do 3612, co było spowodowane wyjazdem wielu Niemców. Jednocześnie przybywali tu stopniowo przybysze z centralnej Polski.
Kiedy w 1932 r. przystąpiono do likwidacji powiatu gniewskiego, wtedy władze Pelplina czyniły starania, aby w mieście urządzić siedzibę władz powiatowych, gdyż Pelplin będący już rok miastem miał lepsze położenie, ponieważ leżał w centrum nowego powiatu, a Tczew przy granicy[15].
Na terenie Pelplina miały siedzibę dwa duże gospodarstwa rolne: w Pólku o powierzchni 345 ha, należące do Seminarium Duchownego, i w Maciejewie o powierzchni 520 ha, należące do Kurii Biskupiej, z czego część gruntów była poza granicami Pelplina. Ponadto kapituła biskupia w Pelplinie posiadała 662 ha w Nowym Dworze.
W Pelplinie, w części przemysłowej funkcjonowała linia kolejowa i stacja, kolej wąskotorowa, tzw. buraczana, magazyny, spichlerze, mleczarnia (od 5.11.1938 r. Mleczarnia i Piekarnia Parowa Spółdzielnia z o.u., prezes Paweł Mania) i cukrownia. Natomiast ulice Dworcowa, Rynek i Sambora skupiały znaczną część firm handlowo-usługowych.
Na terenach należących do diecezji chełmińskiej powstawały też nowe obiekty, m.in. Dom Społeczny oddany do użytku przed wojną.
Główne osie rozwojowe i komunikacyjne miasta wyznaczały ulice: Dworcowa (dziś Mickiewicza), Starogardzka, Sambora, Mestwina, Kościuszki, plac Tumski, Podgórna, Rynek (dziś pl. Grunwaldzki).
W 1938 r. przy ul. Kościuszki wybudowano nową szkołę, gdyż budynek z 1881 r. był już niewystarczający.
W 1937 r. na południowym zachodzie od katedry, po prawej stronie Wierzycy, na terenie przekazanym przez biskupa Stanisława Wojciecha Okoniewskiego, rozpoczęto budowę nowego osiedla domków jednorodzinnych dla miejscowych robotników. Stąd ukształtowała się jego nazwa – Okoniewo.
Pelplin z osadami i folwarkami należał nadal do parafii Pelplin, w jej skład wchodziły: Pelplin, Maciejewo, Pólko, Wola (od założenia w początkach XVIII w.), Ropuchy (od 18.09.1923 r.), Janiszewko (od 1.01.1928 r.), Rożental (od 1.04.1939 r.), Janowo (od 1.04.1939 r.). Parafia należała do dekanatu gniewskiego, a od 1 stycznia 1937 r. do dekanatu tczewskiego. Wierni wyznania ewangelickiego należeli do ewangelickiej gminy wyznaniowej w Rudnie z kaplicą w Pelplinie, należącej do superintendentury Starogard–Tczew.
Według stanu na 1921 r. Pelplin z osadami (Pelplin wieś, Maciejewo folwark, Pólko folwark, Kolonia przy Pelplinie osadzie, Gaj folwark) liczył: 194 budynki, 3612 mieszkańców, w tym wyznania katolickiego 3493, ewangelickiego 106, innego chrześcijańskiego 5, mojżeszowego 8 oraz narodowości polskiej 3482, niemieckiej 128, innej 2, a w 1925 r. 4000 mieszkańców.
W latach 1939–1945 Pomorze Nadwiślańskie wraz z Pelplinem było pod okupacją niemiecką. Rozpoczął się okres prześladowań i wywłaszczeń Polaków z ich posiadłości ziemskich. Gospodarstwo Pólko i Maciejewo, budynki kościelne (katedra, kuria, pałac biskupi, seminarium) zostały przejęte przez niemieckie władze okupacyjne. Zlikwidowano instytucje kościelne, a większość kapłanów została zamordowana. Miejscowościom przywrócono niemieckie nazwy sprzed 1920 r., a potem w 1942 r. niektóre zmieniono: Maciejewo (1940) na Gut Matzhof (1942); Pólko (1940) na Gut Feldhof (1942).
Administracyjnie Pelplin został włączony do Prowincji Gdańsk Prusy Zachodnie (Reichsgau Danzig-Westpreußen), powiatu tczewskiego (Landkreis Dirschau) i obwodu urzędowego Pelplin (Amstbezirke Pelplin).
W czasie wojny Pelplin tworzył parafię Pelplin, która funkcjonowała w ograniczonym zakresie i należała do komisariatu biskupiego w Tczewie (dekanaty zlikwidowano). Ludność wyznania ewangelickiego z wymienionych miejscowości należała do ewangelickiej gminy wyznaniowej w Rudnie (Rauden) z kaplicą w Pelplinie, należącej do superintendentury Starogard–Tczew.
Na początku 1945 r. przez Pelplin przechodziły liczne grupy uciekinierów z Prus Wschodnich, a miejscowi Niemcy zaczęli się ewakuować. W marcu 1945 r. po przejściu frontu wojsk radzieckich Pomorze Nadwiślańskie, a w tym Pelplin, wróciło do Polski. Miejscowościom przywrócono polskie nazwy: Pelplin, Maciejewo, Pólko, Gaj i Wybudowanie.
W latach 1945–1950 gospodarstwa poniemieckie i polskie powyżej 100 ha oraz kościelne zostały przejęte przez Skarb Państwa. W ten sposób przejęto gospodarstwo Kurii Biskupiej, Seminarium Duchownego i Kapituły Katedralnej, a na ich bazie utworzono Państwowe Gospodarstwa Rolne w Pólku i Maciejewie. Gospodarstwa te przechodziły różne przeobrażenia, m.in. wchodziły w skład Kombinatu Rolnego Kociewie.
W mieście nadal funkcjonowała cukrownia, a w sierpniu 1971 r. uruchomiono powiązaną z nią Fabrykę Kwasu Cytrynowego. Otwarto Pracowniczy Ogród Działkowy im. J. Lelewela.
4 grudnia 1986 r. na placu Wolności odsłonięto pomnik Walki i Męczeństwa, poświęcony 260 męczennikom ziemi pelplińskiej.
W związku z rozbudową transportu samochodowego w 1978 r. zlikwidowano kolejkę wąskotorową prowadzącą z Pelplina na Nizinę Walichnowską.
W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX w. na północny zachód od stacji kolejowej powstały nowe osiedla mieszkaniowe (budynki wielorodzinne) oraz w kierunku Rożentala i Nowego Dworu (budynki jednorodzinne), które wytyczyły nowe obszary rozwojowe miasta. To doprowadziło do zabudowy niektórych wolnych przestrzeni w obszarze miejskim oraz do połączenia terytorialnego Pelplina z Rożentalem. Jednak nadal w centrum miasta były pola, a drogi do nich określa się jako tryfty (droga na pole do wypędzania bydła). W sierpniu 1971 r. obok cukrowni (za torami) powstała fabryka kwasu cytrynowego.
Po przemianach ustrojowych w 1989 r. nastąpiły znaczne zmiany w strukturze miasta. Likwidacji uległo Państwowe Gospodarstwo Rolne, a zarząd nad majątkiem przejęła Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa. Wtedy znaczną część gruntów odzyskała diecezja pelplińska. Zamknięto i zlikwidowano mleczarnię, a w 2004 r. cukrownię, która przez ponad sto lat wpływała na gospodarkę i rozwój przestrzenny Pelplina, oraz fabrykę kwasu cytrynowego. Tereny i obiekty po upadłych firmach początkowo były opuszczone. Później na ich obszarze powstawały nowe mniejsze firmy i instytucje. Na terenie cukrowni w 2008 r. powstała „Galeria Cukrownia”, a pozostały teren w 2018 r. przeznaczono do zabudowy. Natomiast obszar za torami po tzw. „kwaskach” przeznaczono do kompleksowej rekultywacji.
Administracyjnie miasto Pelplin należało do województwa gdańskiego (1945–1988), następnie województwa pomorskiego (od 1999), powiatu tczewskiego (od 1954 do 1975 r. i od 1999 r.). W latach 1973–1992 miasto Pelplin i gmina Pelplin wieś miały wspólne organy władzy wykonawczej i stanowiącej i obsługujący je urząd. Połączenie gminy i miasta nastąpiło 1 stycznia 1992 r.
Pelplin wchodził w skład parafii katedralnej Pelplin, do której należały Pelplin, Maciejewo, Pólko, Wola (od założenia w początkach XVIII w.), Ropuchy (od 18.09.1923 r.), Janiszewko (od 1.01.1928 r.), Rożental (od 1.04.1939 r.), Janowo (od 1.04.1939 r.), Ornosowo (od 15.07.1957 r.), Rudno – Pole (od 1.08.1971 r.), Janiszewo (od 25.12.1973 r.), Pomyje Wybudowania (od 1.02.1974 r.) i Dębina (od 16.05.1978 r.). Parafia należała do dekanatu tczewskiego (do 1947 r.), potem była poza strukturą dekanalną, a od 1993 r. jest w dekanacie pelplińskim.
Dawna gmina ewangelicka w Rudnie, wskutek opuszczenia terenów pomorskich przez Niemców, przestała funkcjonować, a dla nielicznych wiernych utworzono parafię ewangelicko-augsburską w Sopocie.
Opracował – Bogdan Badziong
[1] K. Bruski, Osadnictwo nad Dolną Wierzycą, s. 24 i przyp. 31.
[2] Kronika pelplińska, t. I, s. 8.
[3] K. Bruski, Osadnictwo, s. 71.
[4] Kronika pelplińska, t. I, s. 16.
[5] K. Bruski, Osadnictwo nad Dolną Wierzycą, s. 110 i 71, przyp. 20.
[6] S. Kujot, Opactwo Pelplińskie, Pelplin 1875, s. 466.
[7] Kronika pelplińska, t. I, s. 74.
[8] Kronika pelplińska, t. I, s. 76.
[9] Kronika pelplińska, t. II, s. 366.
[10] Kronika Klasztoru Świętego Zakonu Cystersów w Pelplinie, t. I, cz. II 1593–1636, z łacińskiego rękopisu znajdującego się w Archiwum Diecezji Chełmińskiej przełożył o. Pius Antoni Turboński OFM, 1986 (oryginał nie ma tytułu ani spisu treści), s. 303.
[11] SGKP, t. V, hasło: Maciejewo, s. 882.
[12] B. Kreja, O nazwie Kociewie, w: Kociewie II, GTN Pomorze Gdańskie nr 17, wyd. II, Warszawa 1992r. s. 17–19.
[13] R. Frydrychowicz, Podania i legendy, s. 100–101.
[14] SGKP, t. VII, hasło Pelplin, s. 945.
[15] Gazeta Grudziądzka, z 39, nr 6, 19.01.1932, s. 5.