Zarys dziejów Pomyj, Woli i Wybudowania Pomyj

Pomyje, osada założona w okresie książęcym w XIII w. na prawie polskim w ziemi gniewskiej terra gymeu, leżącej w księstwie lubiszewsko-tczewskim, wymieniana w dokumentach jako: Pomyn 1278 r., Pomie 1281 r. W 1282 r. ziemię gniewską przejęli Krzyżacy, którzy założyli w Pomyjach folwark o powierzchni 30 łanów, przyporządkowany do komturstwa gniewskiego, który w dokumentach był określany jako: Pomin 1342 r., Pomen 1349 r., Pomym 1413 r., Pomeyn 1419 r.

Prawdopodobnie w okresie książęcym w XIII w. w dobrach cystersów oliwskich, na południe od Pomyj, pomiędzy obecnym Kursztynem a Szprudowem, powstała osada wymieniona w dokumentach jako Wysoka, a później Wiestog[1]. Po raz ostatni jest o niej wzmianka w 1394 r. Brak jest dokumentów lokacyjnych, później prawdopodobnie przestała istnieć.

Pod względem administracyjno-własnościowym Pomyje należały do komturstwa gniewskiego i wchodzącej w jego skład mniejszej jednostki określanej jako prokuratorstwo, obejmującej: folwark Pomyje, wieś Wielki Garc, folwark Miedzyłęż, folwark Wiestog i wieś Walichnowy. W dokumentach od 1324 r. wymieniany jest dwór krzyżacki w Pomyjach, gdzie do ok. 1393 r. rezydowali urzędnicy zarządzający całym prokuratorstwem, których określano jako: opiekun (pfleger, provisor,) lub zarządca (procurator). Około 1393 r. wielki mistrz krzyżacki Konrad von Jungingen odłączył prokuratorstwo od komturstwa gniewskiego i włączył do komturstwa malborskiego. Wtedy siedzibę urzędnika zarządzającego przeniesiono z Pomyj do Miedzyłęża, a tę jednostkę administracyjną określano jako prokuratorstwo międzyłęskie. W Pomyjach przebywał wtedy urzędnik niższej rangi nazywany mistrzem dworu (hovemeister).

W lipcu 1410 r. po bitwie grunwaldzkiej na terenach nadwiślańskich pojawiły się wojska króla Władysława Jagielły, w tym oddziały litewskie i tatarskie, które czyniły wiele szkód. Po kilku miesiącach pobytu opuściły ten teren i ponownie wróciły tu rządy krzyżackie.

W 1421 r. folwark Pomyje, o powierzchni 30 łanów, został odłączony od prokuratorstwa w Międzyłężu i przekazany przez wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego Michała Kuchmeistra cystersom pelplińskim wraz z prawami i należnościami.

W okresie przynależności do państwa zakonu krzyżackiego Pomyje należały do parafii Lignowy w dekanacie tczewskim, a od początku XV w. były w dekanacie gniewskim.

W latach 1454–1466 trwała wojna, zwana pruską lub trzynastoletnią, pomiędzy Krzyżakami a Polską przy znacznym udziale Gdańska i szlachty pomorskiej, która spowodowała wiele zniszczeń i zahamowała rozwój gospodarczy. W 1466 r. na podstawie pokoju zawartego w Toruniu Pomyje wraz z całym Pomorzem Nadwiślańskim wróciły do Królestwa Polski. Administracyjnie należały do województwa pomorskiego i powiatu tczewskiego. Jako dawna własność cystersów pelplińskich folwark pozostał nadal w ich władaniu, zachowując dużą autonomię.

Po włączeniu do Polski Pomyje były nadal folwarkiem występującym w dokumentach jako: Pomiani (1565), Pomyje (1682), należącym do cystersów pelplińskich, o powierzchni 30 łanów. W 1594 r. gospodarze z Lignów wydzierżawili ten folwark od cystersów pelplińskich na 11 lat. Wśród nich występuje Paweł Meina (Mania)[2]. W 1601 r. opat cystersów Mikołaj Kostka zawarł nowy kontrakt na jego dzierżawę na 30 lat z czterema gospodarzami holenderskimi wyznania ewangelickiego z Berwałdu koło Malborka. Wtedy Pomyje zaczęły się przekształcać w wieś, chociaż na innych zasadach. Potem w 1666 r. opat cystersów pelplińskich Jerzy Ciecholewski osadził w Pomyjach na 17 lat gospodarzy poddanych klasztorowi pelplińskiemu, wtedy ostatecznie nastąpiło ukształtowanie się wsi z własnym samorządem. W 1680 r. opat  cystersów Aleksander Wolf wydzierżawił 4 włóki na 20 lat Tomaszowi Morawskiemu, sołtysowi z Rajków. Ostatnim sołtysem Pomyj przed 1772 r. był Tomasz Frost[3]. W XVII w. Pomyje ukształtowały się terytorialnie, przyjmując założenie placowe, jeszcze obecnie widoczne w terenie. We wsi znajdowała się karczma funkcjonująca na podstawie przywileju odnowionego przez opata cystersów Jerzego Ciecholewskiego. Znani są trzej właściciele karczmy z końca XVI w.: Salomon Polnawa, od 1607 r. (?) Sołdawski, a przed 1666 r. Szymon Kozdroj. W kronice cystersów zapisano, że 18.10.1669 r. z winy żony tegoż karczmarza, która nie przypilnowała ognia, piekąc chleb, spłonęły zabudowania sołtysa i przyległa karczma.

Prawdopodobnie na początku XVIII w. na gruntach Pomyje został założony folwark Wola (Wolla) o powierzchni 7 włók przy drodze z Pelplina do Rudna, wzmiankowany po raz pierwszy w 1748 r. Pierwszym dzierżawcą był Jan Kuropatwa z Rożentala (wzm. w 1748 r.), a następnym Fryderyk Piński.

Pomyje należały do parafii Lignowy w dekanacie gniewskim. W okresie reformacji zapoczątkowanej przez Marcina Lutra, w 1567 r. kościół w Lignowach został zajęty przez luteranów. W 1596 r. ponownie wrócił do parafii katolickiej. Wtedy ewangelicy z okolicznych wsi zaczęli organizować własną gminę wyznaniową w Rudnie, gdzie w 1640 r. urządzili kaplicę. W Pomyjach powstał później cmentarz ewangelicki, którego ślady zachowały się w terenie.

W 1772 r. w wyniku rozbiorów Polski Pomyje i Wola wraz z Pomorzem Nadwiślańskim zostały włączone do Królestwa Prus. Administracyjnie wchodziły w skład prowincji Prusy Zachodnie w Kwidzynie, gdzie znajdowała się siedziba kolegialnego organu władzy – Kamera Wojen i Domen, przekształcona w 1808 r. w Rejencję Zachodniopruską w Kwidzynie, oraz do powiatu starogardzkiego (Landkreis Landkreis Preußisch Stargard) z siedzibą landrata w Starogardzie.

W 1807 r. w okresie wojen napoleońskich Pomyje wraz z powstałymi folwarkami przejściowo były pod władzą polskich oddziałów wojskowych dowodzonych przez gen. Jana Henryka Dąbrowskiego.

Po 1815 r. Pomyje i Wola oraz później założony folwark Pommeyerhöhe należały do obwodu rejencyjnego w Gdańsku (Regierungsbezirk Danzig), powiatu starogardzkiego (Landkreis Landkreis Preußisch Stargard), obwodowego urzędowego (Amtbezirke) w Lignowach. Pomyje tworzyły gminę (Gemnide Pommey), którą kierował sołtys (Schulze), a Wola stanowiła obszar dworski (Gutsbezirk Wolla).

Dawne dobra cysterskie związane z wsią podlegały przejmowaniu przez skarb państwa pruskiego, a następnie były wydzierżawiane i sprzedawane. Dla przejętych dóbr utworzono urzędy zarządzające. Pomimo przynależności do klasztoru pelplińskiego zarząd domeny pozostawił czasowo te grunty dotychczasowym gospodarzom. Dopiero później następowały zmiany w strukturze własnościowej. Łącznie w Pomyjach było 108 włók chełmińskich. W pierwszej połowie XIX w. prawdopodobnie został założony folwark Pommeyerhöhe (Pomyje Górka) przy drodze z Pomyj do Rudna, wzmiankowany po raz pierwszy w 1880 r. W końcu XIX w. na zachód od folwarku Wola powstała cegielnia, która tworzyła nowa osadę przemysłową.

W 1880 r. jako właściciele ziemscy w Pomyjach występują: Frau Barbara Hasse, Eduard Dams, Albin Mania, (?) Reschk; Folwark na Woli o powierzchni ok. 10,5 łanów był użytkowany na podstawie kontraktów przez kilku kolejnych użytkowników: Johana Kuropatwę z Rożentala (wzm. 1748), Fridricha Pińskiego (wzm. 1755, 1770, 1773, 1776), H. Catella (wzm. 1858), Aleksandra Mittelstaedta (do 1887), F. Torniera (po 1887 r.), P. Ewerta (potw. 1914 r.); folwark w Pommyerhoffe (Pomyjach Górce): A. Ferdynanda Raykowskiego, później Maxa Eichholtza (potw. z 1914 r.).

We wsi funkcjonowała katolicka szkoła elementarna, która według danych z 1866 r. liczyła 43 dzieci zobowiązanych do nauki, nauczycielem był Jan Ryczakiewicz.

Pomyje według danych z 1869 r. liczyły 302 mieszkańców, w tym wyznania: katolickiego 268, ewangelickiego 32 i mojżeszowego 2.

Folwark Wola według danych: z 1780 r. liczył 17 mieszkańców, w tym wyznania: katolickiego 14 i ewangelickiego 3; w 1848 r. liczył 69 mieszkańców, w tym wyznania katolickiego 51 i ewangelickiego 18; w 1885 r. 73 mieszkańców, w tym wyznania: katolickiego 59 i ewangelickiego 14.

Pomyje i folwark Pommeyerhöhe należały do parafii katolickiej w Lignowach wchodzącej w skład dekanatu gniewskiego, a Wola należała do parafii w Pelplinie. Wszystkie trzy miejscowości wchodziły w skład ewangelicko-unijnej gminy wyznaniowej w Rudnie należącej do superintendentury Tczew.

Okres zaborów trwał przez 148 lat, tj. do 1920 r., kiedy Pomorze Nadwiślańskie, w tym Pomyje Wola i Pomyje Górka wróciły do Polski. Zostały włączone w skład województwa pomorskiego (1920–1939), powiatu tczewskiego (1920–1939) i wójtostwa Pelplin (1920–1934), a po reformie administracyjnej w 1934 r. pozostały nadal w województwie pomorskim i powiecie tczewskim i zostały włączone do gminy Pelplin (1934–1939). W okresie od 1920 do 1934 r. Pomyje wraz z folwarkiem Pomyje Górka tworzyły gminę (tzw. jednowioskową), a Wola obszar dworski. Od 1934 do 1939 r. Pomyje (folwark Pomyje Górka stał się integralną częścią Pomyj) i Wola (folwark i cegielnia) stanowiły gromadę Pomyje z sołtysem na czele.

Na terenie wsi było kilka większych właścicieli ziemskich; w Pomyjach: Emma Berger – 89 ha, Jan Śliwiński – 76 ha, Maks Eichholz – 96 ha, Jan Hasse – 103 ha, Maks Krüger – 108 ha, Paweł Mania – 95 ha oraz na Woli: Hipolit Cz. Płóciennik – 105 ha[4]. Ponadto na terenie Woli działała cegielnia pod nazwą Zakłady Wyrobów Garncarskich – Cegielnia, dzierżawcą był K. Zieliński (dane z 1924 r.), potem Zakłady Ceramiczne Wola były w posiadaniu Franciszka Firkowskiego (dane z 1938 r.).

We wsi funkcjonowała szkoła, gospoda, cmentarz ewangelicki, dochodziła linia kolejki wąskotorowej.

Według danych z 1921 r. Pomyje liczyły 17 budynków mieszkalnych, 271 mieszkańców, w tym wyznania katolickiego 263 i ewangelickiego 8 oraz narodowości polskiej 263 i niemieckiej 8; Pomyje osada liczyła 3 budynki mieszkalne, 71 mieszkańców, w tym wyznania katolickiego 68 i ewangelickiego 3 oraz  narodowości polskiej 68 i niemieckiej 3; Wola (folwark i cegielnia) liczyła 6 budynków mieszkalnych, 85 mieszkańców, w tym wyznania katolickiego 77 i ewangelickiego 8 oraz narodowości polskiej 54 i niemieckiej 31.

Pomyje należały nadal do parafii Lignowy w dekanacie gniewskim, a Wola do parafii katedralnej w Pelplinie, należącej do dekanatu gniewskiego, a od 1927 do dekanatu tczewskiego. Obydwie miejscowości wchodziły w skład ewangelickiej gminy wyznaniowej w Rudnie należącej do superintendentury Starogard–Tczew.

W latach 1939–1945 Pomorze Nadwiślańskie wraz z Pomyjami i Wolą było pod okupacją niemiecką. Rozpoczął się okres prześladowań i wywłaszczeń Polaków z posiadłości ziemskich. Na ich miejsce sprowadzono osadników z Niemiec i Besarabii. Miejscowościom przywrócono niemieckie nazwy sprzed 1920 r.: Pommey i Wolla oraz przywrócono niemiecką nazwę Pommeyerhöhe dla sąsiedniego folwarku. Pommey, Pommeyerhöhe i Wolla zostały włączone do Prowincji Gdańsk Prusy Zachodnie (Reichsgau Danzig-Westpreußen), powiatu tczewskiego (Landkreis Dirschau), obwodu urzędowego Pelplin (Amstbezirke Pelplin). Wszystkie trzy miejscowości tworzyły gminę Pomyje (Geminde Pommey).

W czasie wojny Pommey i Pommeyerhöhe należały nadal do katolickiej parafii Lignowy (Liebenau), a Wolla do parafii Pelplin, które funkcjonowały w ograniczonym zakresie i należały do komisariatu biskupiego w Tczewie (dekanaty zlikwidowano). Ludność wyznania ewangelickiego z wymienionych miejscowości należała do ewangelickiej gminy wyznaniowej w Rudnie (Rauden), należącej do superintendentury Starogard–Tczew.

W marcu 1945 r. po przejściu frontu wojsk radzieckich Pomorze Nadwiślańskie, w tym Pomyje i Wola, wróciło do Polski. Miejscowościom przywrócono polskie nazwy, odpowiednio: Pommey na Pomin, Pommeyerhöhe na Pomin Wybudowania i Wolla na Wola. Nazwa Pomin zamiast przedwojennej nazwy Pomyje nie przyjęła się, gdyż mieszkańcy nadal używali nazwy Pomyje dla wsi i dawnej osady folwarcznej i w tej formie przyjęto to później do nazewnictwa urzędowego[5].

Administracyjnie Pomyje i Wola należały do województwa gdańskiego (1945–1988), następnie województwa pomorskiego (od 1999 r.), powiatu tczewskiego (od 1945 do 1975 r. i od 1999 r.), gminy Pelplin wieś (od 1945 do 1954), gromady Rudno (1954–1961), gromady Rożental (1962–1973), gminy Pelplin wieś (1973–1991) i gminy Pelplin (od 1992 r.). W latach 1945–1954 Pomyje i Wola tworzyły gromadę Pomyje, a od 1973 r. sołectwo.

W latach 1945–1949 gospodarstwa poniemieckie i polskie powyżej 100 ha zostały przejęte przez Skarb Państwa, a następnie rozparcelowane za pośrednictwem Powiatowego Urzędu Ziemskiego w Tczewie pomiędzy przesiedleńców i repatriantów. W tych latach rozparcelowano gospodarstwa w Pomyjach: Maksa Eichholza – ok. 100 ha, Marcina Bergera,  Jana Hasse – 103 ha, Adeli Krüger – 107[6]; w Woli: Hipolita Czesława Płóciennika – 183 ha. Na części gruntów, w tym byłym majątku Pommyrehoffe w 1954 r. utworzono filię Gdańskich Zakładów Tuczu Przemysłowego. W 1978 r. zlikwidowano kolejkę wąskotorową z Lignów przez Pomyje do cukrowni Pelplin.

Pomyje wchodziły w skład parafii Lignowy w dekanacie gniewskim, a Wola w skład parafii katedralnej w Pelplinie, będącej do 1947 r. w dekanacie tczewskim, następnie poza strukturą dekanalną, a od 1993 r. w dekanacie pelplińskim. Dawna gmina ewangelicka w Rudnie i cmentarz w Pomyjach, wskutek opuszczenia terenów pomorskich przez Niemców, przestały funkcjonować.

Opracował – Bogdan Badziong

[1] K. Bruski, Ziemie nad Dolną Wierzycą, s. 163–164.
[2] B. Bieliński, Maniowie, w: KMR 2 (25) z 1999, s. 20.
[3] SGKP, t. 9, s. 861.
[4] R. Szwoch, Słownik biograficzny, t. 5, s. 246–247.
[5] K. Kowalkowski, Zmiana nazw wsi w powiecie tczewskim, w: KMR nr 4(59), 2007, s. 9, zob. w wersji elektronicznej: https://pl.scribd.com/doc/176216748/Kociewski-Magazyn-Regionalny-nr-59.
[6] Archiwum Urzędu Miasta i Gminy Pelplin, Akta parcelacji majątków 1945–1952, Pomyje.