Więcej

    Zarys dziejów Rombarku, Bielawek, Bielawskiego Lasu

    Zachodnia część posiadłości cystersów pelplińskich przylegająca do Węgiermucy w znacznym stopniu była pokryta lasami. W związku z tym osady powstawały tam wolniej, a ich rozwój był słabszy.

    Rombark jest wymieniany po raz pierwszy w dokumentach w okresie cysterskim, w opisie granic Nowej Cerkwi, jako Ronnenberg (1302 r.), brak daty i dokumentu nadania wsi[i]. Później wieś została zamieniona przez zakon cystersów pelplińskich w folwark, o którym pierwsza wzmianka jest z 1375 r. Potem, a szczególnie w XV w., brak informacji o jego istnieniu. Według tradycji ludowej pierwotny Rombark był otoczony lasem i położony bardziej na zachód, potem został zniszczony przez pożar i opustoszał. Później został założony na nowo w obecnym miejscu.

    Teren Rombarku z leśną okolicą należał do parafii Nowa Cerkiew w dekanacie nowskim.

    W latach 1454–1466 trwała wojna, zwana pruską lub trzynastoletnią, pomiędzy Krzyżakami a Polską przy znacznym udziale Gdańska i szlachty pomorskiej. W 1466 r. na podstawie pokoju zawartego w Toruniu Rombark wraz z całym Pomorzem Nadwiślańskim wrócił do Polski.

    Po powrocie do Królestwa Polski obszar Rombarku wchodził w skład województwa pomorskiego i powiatu tczewskiego. Pod względem własnościowym był nadal w dobrach cystersów pelplińskich. W końcu XV w. Rombark był prawdopodobnie wsią, którą później przekształcono w folwark. Z 1512 r. pochodzi informacja o istnieniu wsi i kaplicy. Przed 1570 r. wieś opustoszała, a pola zarosły lasem. W roku 1600 opat Nikolaus Kostka odstąpił ją konwentowi klasztoru pelplińskiego, który jednak ze względu na brakujące fundusze zagospodarował ją dopiero w 1613 r. W tym czasie duża powierzchnia terenu została oczyszczona z gąszczy i zaorana. W kolejnym roku prócz kilku domów dla mieszkańców wybudowano także spichlerz i stajnię, a w celu zagospodarowania wsi zakupiono niezbędne zwierzęta hodowlane. Aby pokryć te znaczny koszty, konwent cystersów zmuszony był zapożyczyć się na kwotę 2000 guldenów na okres 6 lat. Mimo to Rombark jeszcze w sprawozdaniu z wizytacji opata Adama Trebnitza z Oliwy w roku 1619 został opisany jako praedium desertum (odludny folwark), który aż do 1623 r. był wydzierżawiany rolnikom z Nowej Cerkwi i Kulic. W roku 1661 r. konwent wydzierżawił majątek na 6 lat byłemu handlarzowi wina z Gdańska – Christianowi Riedigerowi. Później konwent sam zajmował się folwarkiem. W 1676 r. w Rombarku wybudowano cegielnię, która służyła na potrzeby klasztoru. Jej pamiątką jest wzgórze nazywane „cegielnią”. W 1684 r. zakonnicy, przy pomocy kopaczy z Rudna, powiększyli staw między folwarkiem a lasem, a w pierwszej połowie XVIII w. osadzili tam czynszowych chłopów i w ten sposób folwark przekształcono ponownie w wieś.

                  W 1608 r. w dobrach cystersów pelplińskich, na polach i w gąszczach należących do Rombarku, opat cystersów z Pelplina Mikołaj Kostka dokonał podziału dóbr na opackie i klasztorne. W ten sposób Rombark przynależał do opata, a tereny późniejszych Bielawek przypadły konwentowi cystersów pelplińskich. Opat Feliks Kos przy wsparciu przeora Jakuba Fulgrafa prowadził akcję osadniczą i założył m.in. folwark Bielawki oraz spowodował, że karczowano zarośla i budowano stawy z przeznaczeniem na utrzymanie konwentu. Na przejętych i  zagospodarowanych terenach zakonnicy cysterscy ostatecznie zorganizowali folwark, który stał się zalążkiem dzisiejszej miejscowości Bielawki. Pierwszą wzmiankę znajdujemy w kronice pelplińskiej w roku 1615, gdzie wymieniony jest jako nowy majątek (novum praedium). Nowy folwark nasz Bielawki, plony letnie prawie żadne przyniósł. Stąd też z długów nie mogliśmy się wydostać, podaje kronika[ii]. W roku 1618 opat Leonhard Rembowski ostatecznie przekazał ten majątek konwentowi. Nawet w tym czasie był on niezupełnie ukończony i nie przynosił żadnych zysków, ponieważ zainwestowane w niego pieniądze jeszcze się nie zwróciły.

    Z 1651 r. pochodzi informacja o karczmie przy folwarku, którą nabył karczmarz Wojciech Szczepanik, w 1670 r. przeszła na jego zięcia Bartłomieja Gajdę, a w 1719 r. posiadał ją Paweł Bores.

    Pod względem kościelnym Rombark i Bielawki należały do parafii Nowa Cerkiew w dekanacie nowskim, a od ok. połowy XVII w. gniewskim.

    Przez jakiś czas w Rombarku znajdowała się mała kaplica, przy której w latach 1512–1519 działał ojciec duchowny – zakonnik, potem przestała funkcjonować, prawdopodobnie spłonęła.

    Reformacja w kościele zapoczątkowana przez Marcina Lutra w 1517 r. spowodowała, że w drugiej połowie XVI w. doszło do zaburzeń na terenie parafii, jednak świątynia nie została przejęta przez nowych wyznawców. W połowie XVIII w. w Rudnie ukształtowała się ewangelicka gmina wyznaniowa, która obejmowała teren Rombarku i Bielawek.

    W 1772 r. w wyniku pierwszego rozbioru Polski Pomorze Nadwiślańskie, w tym Rombark i Bielawki zostały włączone do Królestwa Prus. Miejscowości otrzymały niemieckie nazwy: Ronnenberg i Bielawken. Rząd pruski rozpoczął proces sekularyzacji zakonu cystersów i przejmowania jego dóbr ziemskich. Wtedy to grunty klasztorne w Rombarku i Bielawkach zostały włączone do pruskich dóbr królewskich. Do zarządzania nimi powołano urzędy domenialne. Początkowo dzierżawcą dóbr był radca nadworny Dybus mieszkający w Borkowie. Potem dobra te przeznaczono do wieczystej dzierżawy.

    Administracyjnie Rombark i Bielawki wchodziły w skład prowincji Prusy Zachodnie w Kwidzynie, gdzie znajdowała się siedziba kolegialnego organu władzy – Kamera Wojen i Domen, przekształcona w 1808 r. w Rejencję Zachodniopruską w Kwidzynie, oraz do powiatu starogardzkiego (Landkreis Landkreis Preußisch Stargard) z siedzibą landrata w Starogardzie.

    W 1807 r. w okresie wojen napoleońskich Rombark i Bielawki przejściowo były pod władzą polskich oddziałów wojskowych, dowodzonych przez gen. Jana Henryka Dąbrowskiego.

    Po 1815 r. Rombark i Bielawki należały do obwodu rejencyjnego w Gdańsku (Regierungsbezirk Danzig), powiatu starogardzkiego (Landkreis Preußisch Stargard), urzędu obwodowego w Nowej Cerkwi (Amtsbezirke Neukirch). Rombark tworzył gminę (Gemeinde Ronnenberg), a Bielawki obszar dworski (Gutsbezirk Bielawken).

    Po przejęciu dóbr cysterskich przez skarb państwa pruskiego grunty w Rombarku dzierżawiono dotychczasowym użytkownikom. Wieś składała się wtedy z 5 majątków i 3 małych zagród, które łącznie zajmowały 361 ha. W 1903 r. jako właściciele występują Johann von Czarnowski i Emil Kiep. Od roku 1833 we wsi była szkoła, która według danych z 1866 r. liczyła 51 uczniów.

    Prawdopodobnie w początkach XIX w. posiadacze Bielawek – rodzina Gorlop wybudowała pałac i zabudowania dworskie oraz założyła park.

    W XIX w. na zachód od zespołu dworskiego funkcjonowała cegielnia, która służyła miejscowym potrzebom. Przy niej powstała mała osada. Cegielnia prawdopodobnie przestała funkcjonować w początkach XX w.

    Po sekularyzacji dóbr klasztornych folwark Bielawki, na podstawie zapisu z 2 lipca 1779 r., został przejęty przez skarb państwa pruskiego i przekazany w wieczystą dzierżawę rodzinie Grolp. Już przed 1872 r. i nieprzerwanie aż do 1903 r. jako właścicielka występowała Albertine Grolp, a administratorem był Heinrich Hartingh. W 1903 r. majątek ziemski Bielawki został sprzedany za 536 000 marek skarbowi państwa pruskiego. Od 1903 r. jako dzierżawca występuje J. Römer. Po zmianach właścicielskich rozpoczęto prace melioracyjne w celu osuszenia gruntów, co sprawiło wiele problemów. Dzięki temu jednak całe połacie ziemi, które do tej pory były bezwartościowe, stały się bardziej urodzajne. Powierzchnia majątku wynosiła 484 ha, z czego 402 to pola uprawne, a 24 to łąki.

    W 1848 r. utworzono Nadleśnictwo Pelplin (Oberförsteri Pelplin), w którym wydzielono leśnictwo Bielawki (Försteri Bielawken), urządzono leśniczówkę i osadzono leśniczego (Königliche Oberförsterei Pelplin). Wokół leśniczówki tworzyła się osada Bielawski Las (Bielawkerweide), składająca się początkowo z leśniczówki i budynków gospodarczych. Leśnictwo ciągnęło się pasem koło Węgiermucy i liczyło 730 ha.

    W 1780 r. Rombark liczył 84 mieszkańców, w tym: katolików 77 i ewangelików 7, w 1869 r. 268 mieszkańców, wszyscy byli katolikami, a w roku 1895 liczył 176 mieszkańców, w tym: katolików 170 i ewangelików 6. Spadek liczby mieszkańców był spowodowany emigracją do Ameryki Południowej. W 1910 r. Rombark liczył 197 mieszkańców.

    Bielawki w 1780 r. liczyły 115 mieszkańców, w tym katolików 11 i ewangelików 4, w 1885 r. folwark Bielawki z cegielnią zajmował powierzchnię 484 ha, liczył 173 mieszkańców, w tym: katolików 157 i ewangelików 16 oraz narodowości polskiej 151 i niemieckiej 21, a w 1895 r. liczył 178 mieszkańców, w tym: katolików 158 i ewangelików 20.

    W okresie zaborów Rombark i Bielawki należały nadal do parafii katolickiej w Nowej Cerkwi w dekanacie gniewskim i gminy wyznaniowej ewangelicko-unijnej w Rudnie.

    Biskup Jerzy Jeschke, 13 lutego 1860 r., poświęcił kaplicę przydrożną, tzw. Domek Boży, położoną w Bielawkach przy drodze głównej.

    W 1920 r. Pomorze Nadwiślańskie, w tym Rombark i Bielawki z osadami wróciły do Polski. Miejscowościom przywrócono polskie nazwy: Rombark, Bielawki, Bielawki Cegielnia, Bielawski Las.

    Po powrocie do Polski niektórzy właściciele ziemscy pochodzenia niemieckiego opuścili te tereny. W Rombarku od 1923 r. jako właściciele dużych majątków ziemskich występują: Jan Czarnowski 193 ha i Jan Brejski 121 ha. Folwark Bielawki o powierzchni 467 ha został przejęty przez skarb państwa polskiego i był wydzierżawiany. W latach dwudziestych XX w. (potw. 1923 i 1926) dzierżawcą był Bronisław Siwiński. Miejsce, gdzie mieszkał dzierżawca, położone na południe od zespołu dworskiego, zaczęto nazywać Siwowem. Około 1928 r. folwark został rozparcelowany, co spowodowało likwidację jednostki administracyjnej – obszaru dworskiego Bielawki. W Bielawkach, w siedzibie dawnego majątku ziemskiego w 1928 r. urządzono szkołę rolniczą Pomorskiej Izby Handlowej, przeniesioną ze Skórcza.

    Pod względem administracyjnym Bielawki z Siwowem i Cegielnią zostały włączone w skład województwa pomorskiego (1920–1939), powiatu starogardzkiego (1920–1932), powiatu tczewskiego (1932–1939) i wójtostwa Nowa Cerkiew (1920–1934). Rombark tworzył gminę (1920–1934), a Bielawki obszar dworski (1920–1929), a po jego likwidacji weszły w skład gminy Rombark (1929–1934). Po reformie administracyjnej w 1934 r. pozostały nadal w województwie pomorskim i powiecie tczewskim i zostały włączone do gminy Pelplin (1934–1939). Rombark i Bielawki z osadami tworzyły gromadę z sołtysem na czele (1934–1939).

    Bielawski Las należał do województwa pomorskiego (1920–1939), powiatu starogardzkiego (1920–1932), powiatu tczewskiego (1932–1939) oraz wójtostwa Nadleśnictwo Pelplin (1920–1934). Po reformie administracyjnej w 1934 r. Bielawski Las pozostał nadal w województwie pomorskim i powiecie tczewskim i został włączony do gminy Pelplin (1934–1939) i gromady Ropuchy (1934–1939).

    W Bielawkach według danych z 1928 r. istniała szkoła jednoklasowa z 46 uczniami wyznania katolickiego, w której uczył Stefan Cieślewicz.

    Rombark i Bielawki z osadami Cegielnia i Siwowo należały do katolickiej parafii Nowa Cerkiew w dekanacie gniewskim, a Bielawski Las do parafii Pelplin w dekanacie gniewskim, od 1927 r. w dekanacie tczewskim oraz do ewangelickiej gminy wyznaniowej w Rudnie należącej do superintendentury Starogard–Tczew.

    Bielawki w 1921 r. liczyły 9 budynków, 229 mieszkańców, w tym wyznania katolickiego 211, ewangelickiego 18 oraz narodowości polskiej 208 i niemieckiej 21, a w 1937 r. 36 budynków mieszkalnych i 325 mieszkańców.

    Rombark w 1921 r. liczył 13 budynków mieszkalnych, 177 mieszkańców, wszyscy byli katolikami narodowości polskiej.

    W latach 1939–1945 Pomorze Nadwiślańskie wraz z Rombarkiem i Bielawkami było pod okupacją niemiecką. Rozpoczął się okres prześladowań i wywłaszczeń Polaków z posiadłości ziemskich. Na ich miejsce sprowadzono osadników z Niemiec i Besarabii. Miejscowościom przywrócono niemieckie nazwy sprzed 1920 r.: Romberg, Bielawken, Bielawkenweide, a od 1942 r.: Romberg, Bühlau i Bühlauweide.

    Wsie Rombark, Bielawki i osada Bielawski Las znalazły się w Prowincji Gdańsk Prusy Zachodnie (Reichsgau Danzig-Westpreußen), w powiecie tczewskim (Landkreis Dirschau) i wchodziły w skład Obwodu Urzędowego Pelplin (Amstbezirke Pelplin). Wieś tworzyła gminę Bielawki (Geminde Bielawken), którą w 1940 r. włączono do gminy Rombarg (Gemeinde Romberg), a Bielawski Las należał do gminy Pelplin Nadleśnictwo (Gemeinde Oberförsterei Pelplin), którą w 1942 r. włączono do miasta Pelplin (Stadt Pelplin). Samorząd gminny był zapewniony dla ludności niemieckiej oraz Polaków zakwalifikowanych do odpowiedniej grupy narodowościowej.

    W okresie okupacji Bielawki należały do parafii Nowa Cerkiew (Neukirch), a Bielawski Las do parafii Pelplin, które funkcjonowały w ograniczonym zakresie i należały do Komisariatu Biskupiego w Tczewie (dekanaty zlikwidowano).

    W marcu 1945 r. po przejściu frontu wojsk radzieckich Pomorze Nadwiślańskie, w tym Rombark, Bielawki i Bielawski Las wróciły do Polski. Miejscowościom przywrócono polskie nazwy w postaci Kapitulne (dla Rombarku)[iii], Bielawki i Bielawski Las. Nazwa Kapitulne dla Rombarku nie przyjęła się wśród mieszkańców, co spowodowało, że w nazewnictwie urzędowym przywrócono nazwę przedwojenną Rombark.

    W latach 1945–1949 gospodarstwa poniemieckie i polskie powyżej 100 ha zostały przejęte przez Skarb Państwa, a następnie rozparcelowane za pośrednictwem Powiatowego Urzędu Ziemskiego w Tczewie pomiędzy przesiedleńców i repatriantów. W tych latach rozparcelowano gospodarstwo o powierzchni 187 ha, należące do Antoniego i Klary Voss w Rombarku. Na bazie tego gospodarstwa w 1949 r. utworzono Rolniczą Spółdzielnię Produkcyjną w Rombarku i Rolniczą Spółdzielnię Produkcyjną w Bielawkach, obie źle gospodarowały, dlatego w 1954 r. przyłączono je do RSP Kulice. W 1957 r. w wyniku przemian politycznych w kraju część ziemi wróciła do rolników, którzy tworzyli indywidualne gospodarstwa rolne, a na pozostałych gruntach należących do Skarbu Państwa utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne w Rombarku.        W zespole pałacowo-dworskim w Bielawkach w 1947 r. utworzono Uniwersytet Ludowy, który miał edukować pracowników powstałych spółdzielni produkcyjnych, kierował nim Narcyz Kozłowski. W wyniku przemian politycznych w kraju w 1956 r. uniwersytet zamknięto i zezwolono na utworzenie tam w 1958 r. Domu Pomocy Społecznej, który był prowadzony przez siostry ze Zgromadzenia Sióstr Benedyktynek Samarytanek Krzyża Chrystusowego.

    Administracyjnie Rombark, Bielawki i Bielawski Las należały do województwa Gdańskiego (1945–1988), następnie województwa pomorskiego (od 1999), powiatu tczewskiego (od 1954 do 1975 r. i od 1999 r.), gminy Pelplin wieś (od 1945 do 1954 r.), gromady Rożental (1954–1973), gminy Pelplin wieś (1973–1991) i gminy Pelplin (od 1992). W latach 1945–1954 Rombark i Bielawki tworzyły gromadę, a od 1973 r. sołectwo.

    W zakresie administracji leśnej leśnictwo Bielawki należało do Nadleśnictwa Pelplin, a od 1973 r. do Nadleśnictwa Starogard.

    Rombark i Bielawki wchodziły w skład parafii Nowa Cerkiew w dekanacie gniewskim, a Bielawski Las należał do parafii Pelplin w dekanacie tczewskim do 1947 r, następnie był poza strukturą dekanalną, a od 1993 r. należy do dekanatu pelplińskiego. Dawna gmina ewangelicka w Rudnie, wskutek opuszczenia terenów pomorskich przez Niemców, przestała funkcjonować.


    [i] M. Grzegorz, Słownik historyczno-geograficzny…, s. 75.
    [ii] Kronika pelplińska, t. 1, cz. 2, s. 252.
    [iii] K. Kowalkowski, Zmiana nazw wsi w powiecie tczewskim, w: KMR nr 4(59), 2007, s. 9.

    Zostaw komentarz

    Proszę wpisz komentarz!
    Proszę wpisz nazwę użytkownika

    Zobacz też

    Skip to content